יידיש
ייִדיש, אידיש אדער יודיש, גערופֿן ביי אידן מאַמע לָשון, איז אַ שפּראַך װאָס װערט הײַנט גערעדט פֿון ארום 1.5 מיליאָן יידן[1] און באַקאַנט ביי 3,142,560 [2] מענטשן איבער דער װעלט, בעיקר פֿונעם אַשכנזישן אָפּשטאַם.
במשך פון מער ווי 800 יאר איז יידיש געווען דער מאמע לשון פון א היפשער טייל יידן אין אייראפע, בעיקר אין דעם 19טן און 20סטן י"ה וואס דאן איז יידיש געווען דער מאמע לשון פאר רוב יידן אין אייראפע און ביי די יידישע אימיגראנטן פון אייראפע אין אנדערע לענדער. אין יענער תקופה איז יידיש באנוצט געווארן אויף וואס א שפראך ווערט באנוצט, לשון קודש איז באנוצט געווארן נאר צו דאווענען און שרייבן תורה רייד, אבער אנהייב דעם 20סטן יאר הונדערט האט אליעזר בן יהודה מאדערנעזירט דעם לשון קודש און איר אהערגעשטעלט ווי א גערעדטע שפראך פאר יידן, און עס גערופן העברעאיש. דאן האט העברעאיש אנגעהויבן דינען ווי א גערעדטע שפראך ביי גרויסע טיילן פון יידישן פאלק וואס וואוינען אין ארץ ישראל און בעיקר האט זי איבערגענומען די יידישע שפראך נאך די צווייטע וועלט קריג.
בעת דער השכלה באוועגונג, אין סוף דעם 18טן יאר הונדערט, האבן יידן פארדייטשט זייער יידיש אין די לענדער וועלכע מען האט גערעדט דייטש, אבער אין מזרח אייראפע האבן יידן פארגעזעצט זיך צוצוהאלטן צו דער יידישער שפראך.
פֿאַר דער צווייטער וועלט-מלחמה האָבן אַרום 11 מיליאָן יידן גערעדט יידיש אלס זייער מאַמע-לשון. הײַנט צו טאָג רעדן יידיש אַרום 3 מיליאָן מענטשן, בעיקר אין ארץ ישׂראל און אין אַמעריקע - ווען פֿאַר א העלפֿט פֿון זיי איז יידיש די ערשטע שפּראַך. צווישן 60 און 75 פראצענט פון די יידיש-רעדער זיינען פרומע רעליגיעזע יידן.[פֿעלט אַ מקור]
די יידישע שפּראַך שטאַמט איבערהויפּט פֿון מיטל הויכדייטש װאָס מען האָט אַמאָל גערעדט אין אייראָפּע (וואָס איז דאן געווען באַקאַנט אַלס אַשכנז), פֿון דער שפּראַך האָט זיך אויך געמאַכט די דייטשע שפראַך אָדער אויך באַקאַנט אַלס ניי הויכדויטש. (נישט אַזוי ווי טייל מענטשן מיינען אַז יידיש קומט פֿון דייטש). א גרויסער טייל פֿון ווערטער אין יידיש קומט פֿון דייטשער אָפֿשטאַמונג, בערך 10% לשון הקודש, און אויך סלאווישע שפראכן.
במשך פון די דורות האט זיך יידיש געטוישט, דאס הייסט די יידן פון איין עק וועלט ווי דייטש האבן נישט גערעדט די זעלבע יידיש ווי ליטע, הײַנט איז דאָס אויסגעמישט פֿון העברעאיש, ענגליש, רוסיש, פּויליש און אַזוי ווייטער.
דער עלסטער זאץ געשריבן אין אידישן אויסלייג וואס מען ווייסט געפונט מען אריינגעשריבן אין דעם מחזור ווארמס (ה'ל"ב): ”גוּט טַק אִים בְּטַגְא שְ וֵיר דִיש מחזור אין בית הכנסת טְרַגְא”. דאס באדייט "א גוטער טאג וועט זיין פאר וועמען עס וועט דאס מחזור אין שול טראגן".
תקופות פון דער שפראך
די יידישע שפראך באשטייט פון 3 גרונד-תקופות:
- אלט יידיש - פון 1000 ביז 1400 יארהונדערט.
- מיטל יידיש - פון 1400 ביז 1800 יארהונדערט.
- מאדערנע יידיש - זינט 1800 יארהונדערט.
היינט צוטאג
היינט צוטאגס רעדן מערערע מענטשן יידיש אין אמעריקע, ארץ ישראל, ענגלאנד, בעלגיע, קאנאדע, אבער אלס אַ מאמע שפראך, איז עס אנגענומען בעיקר ביי די פרומע חסידישע קרייזן,[3] און אויך ביי די ירושולים'ער פרושים קרייזן וואס ביי טייל פון זיי ווערט באטראכט אידיש אלס א מיטל זיך אפטיילן פון די גויאישע און פרייע גאס.
אין דער פארגאנגנהייט איז יידיש געווען זייער א רייכע טאָג־טעגלעכע שפראך און פעסטגעשטעלט מיט מאדערנער קולטור (ליטעראטור, פארשטעלונגען, דיכטונגען, טעאטער און נאך).
צאל יידיש רעדערס
פאלגנד זענען די צאל יידיש־רעדערס אין דער וועלט וואס האבן יידיש פאר זייער מוטערשפראך און זייער אומגאנגשפראך.[4]
| לאנד | מוטערשפראך | אומגאנגשפראך |
|---|---|---|
| פאראייניגטע שטאטן | 350,000 | 60,000 |
| ישראל | 250,000 | 130,000 |
| אנדערע לענדער | 50,000 | 10,000 |
| סך הכל | 650,000 | 200,000 |
יידיש אין ארץ ישראל
יידש ווערט באניצט ביי פיל חסידישע קהילות אין ארץ ישראל, און אויך צווישן די פרושים אין ירושלים. די צייטונג "לעצטע נייעס" איז געווען וויכטיג פאר די יידן וואס זענען געקומען פון אייראפע.
לױטן געזעץ אין ישראל איז לאנגע יארן געווען פֿאַרבאָטן צו שפּילן אין טעאַטער אױף יידיש.[5] אבער זייט די 1960ער יארן, די ישראלדיקע געזעלשאפט האט געענדערט. "דזשיגאן און שומאכער" זענען געווען א פאר וואס האבן געשפילט קאמעדיעס, און אויך "די צווי שמואל'ן": שמוליק סעגאל און שמואל רודענסקי. זייט 1987, ס`איז דא אין ישראל א טעאטער וואס הייסט "יידישפיל" וואס גיבט אויס טעאטערשפילן אויף יידיש. אויפ'ן ישראלדיקן ראדיא איז דא א פראגראם אויף יידיש, אין "קול ישראל" נעץ א'.
דיאַלעקטן
ייִדיש האָט צװײ גרױסע גרופּעס דיאַלעקטן: דאָס מזרח יידיש און דאָס מערבֿ ייִדיש. ס'רובֿ הײנטיקע ייִדיש־רעדערס שטאַמען פון מזרח־אײראָפּע און גײן נאָך די מזרחדיקע נוסחאָות אין רײד, בעת די מערבֿדיקע דיאַלעקטן זענען אין גאַנצן אָפּגעשטאָרבן. דאָס מערב ייִדיש טײלט מען אין דרום־מערב, צענטראַל־מערב (צוזאַמען: דאָס דורמדיקע מערבֿ ייִדיש) און צפֿון־מערבֿ דיאַלעקט גרופּעס. מזרח ייִדיש האָט אױך צװײ צװײַגן: צפֿון־מזרח ייִדיש ("ליטװיש", װאָס שליסט אײַן דאָס "שטאַם־ליטװיש" און קורלענדער ייִדיש) און די דרומדיקע גרופּע מיט דעם דרום־מזרח יידיש און דעם צענטראל־מזרח יידיש[6][7].
שרײַבן ייִדיש
ייִדיש איז בעיקר געשריבן געוואָרן מיט לשון־קודש'דיקע אותיות (א"ב), אזוי ווי לאַדינאָ און אַנדערע שפראַכן פון ייִדן, ווײַל דאָס איז געווען די שריפט וואָס ייִדן האָבן געקענט. לעצטנס האָבן אָנגעהויבן צו לערנען ייִדיש פּאַרשוינען וואָס קענען נישט קיין ייִדישע בוכשטאַבן[פֿעלט אַ מקור]. האָט ייִוו"א ערפֿונדן אַ סיסטעם פון ראָמאַניזאַציע, ד.ה. אויסלײגן ייִדיש אויף אַ לאַטײנישע שריפט אָבער זי איז כמעט נישט באַנוצט.
א סך ייִדיש רעדערס אין די הײַנטיקע טעג זענען פרומע ייִדן וואָס זענען נישט באַקאַנט מיטן ייִוו"א אויסלייג און שרײַבן און לייענען אַ ייִדיש געמישט מיט ענגלישע אָדער העברעישע ווערטער (קוקט ווײַטער) מיט ייִדישע בוכשטאַבן.
די כללים פון שרײַבן ייִדיש זענען:
- קמץ - אָ למשל דאָס
- פתח - אַ למשל גאַס
- צירי - יי למשל גיין
- חולם - וי למשל אזוי
- סגול- ע למשל ווען
- מען ניצט ב פאַר ענגליש b און נאָר וו פאַר v, למשל ווירוס נישט בירוס
- נישט קיין תי"ו נאר א טי"ת
אויך זענען דאָ ענגליש רעדערס וואָס מישן ארײַן ווערטער פון ייִדיש אין זייער שפראַך; דאָס איז באַקאַנט ווי ייִנגליש.
חסידיש ייִדיש
טייל חסידישע ייִדן האָבן שטאַרק מקפיד געווען צו רעדן נאָר ייִדיש אַזוי ווײַט אַז אין געוויסע געגנטן אַזוי ווי וויליאַמסבורג וועט איר טרעפן אַ סך ייִדן וואָס קענען נישט קיין איין שפראַך אויסער ייִדיש, אָבער אַפילו די עיקר שפּראַך איז ייִדיש האָבן זײ אָבער נישט מקפיד געווען אַז מע זאָל נישט אַרײַנמישן ענגלישע ווערטער ווײַל דער עיקר בײַ זיי איז געווען אַז מען זאָל האָבן אַ באַזונדערע שפראַך אָפּצוטיילן זיך פון די גויים. אין די לעצטע יאָרן האָט זיך חסידיש ייִדיש שטאַרק אַנטוויקלט און הײַנט צו טאָג איז פֿאַראַן זייער א סך רײַכע ליטעראַטור אויף ייִדיש און אויך א סך ספרים ווערן איבערגעזעצט פון לשון הקודש אויף ייִדיש.
צייטונגען און זשורנאלן
- אלבאטראס (ליטעראַרישע צײַטשריפט)
- דער איד (וואכנטליך, זאליס
- די אידישע טריביון (וועכענטליך, ניו יארק קומט שוין נישט ארויס
- דבר בעטו (6 מאל א יאר)
- דער גלאק (6 מאל א יאר)
- דער וועקער (3-5 מאל א יאר)
- אידישע טריבונע (לאנדאן)
- דער אלגעמיינער זשורנאל (וואכנטלעך)
- דער בלאט (וואכנטליך, ארונים)
- די וואך (וואכענטליך)
- דער בליק (וואכענטליך)
- פארווערטס (וואכנטליך, יידישיסטן)
- מעלות (חודשליך, פרויען און קינדער)
- דער בליץ (חודשליך)
- דער מאמענט (וואכנטליך)
- דער קענעדער אדלער (מאנטרעאל)
- דער רויטע שטערן (בוענאס איירעס)
- דער שטערן (חודשליך, אומפארטייאיש) .
- דער שפאקטיוו (קומט ארויס אינמיטען חודש)
- דאס אידישע ליכט (וואכנטליך, ירושלים)
- די צייטונג נייעס באריכט (וואכנטליך, סאטמאר דעמאקראטן)
- דער פלאם (חודשליך, קרית יואל, ארונים, איצט פרובירן זיי צו זיין אומפארטייאיש) קומט שוין נישט ארויס
- צייטשריפט (אומפארטייאיש) קומט שוין נישט ארויס
- ירושלימער אלמאנאך
- דער אידישער היים
די ערשטע יידיש־שפראך צייטונג אין בראזיל איז געווען "די מענטשהייט", וואס האט דערשינען אין פארטא אלעגרא אין תרע"ה.
אינטערנעט
מער ווי 10,000 ביכער אויף יידיש, אפשר מער ווי העלפט פון אלע ביכער פארעפנטלעכט אויף יידיש, זענען אצינד אנליין מיט דער ארבעט פון די יידישער ביכער-צענטער, וואלונטירן און דער אינטערנעט ארכיוו.[8][9]
זעט אויך
- יידישע דיאלעקטן
- יידיש גראמאטיק
- שפראכן קריג ווי אזוי איז יידיש פארגעסן געווארן ביי פיל יידן אין דעם 20סטן יארהונדערט.
וועבלינקען
- קאווע שטיבל
- Bibliotheca Iiddica
- די וועלט פֿון יידיש:מעשיות (ארכיווירט 13.04.2009 ביי דער Wayback Machine)
- גילגולים : נייַע שאַפונגען, פּאַריז
- ירושלימער אַלמאַנאַך, ירושלים ירושלימער אלמאנאך
- אויפֿן שוועל, ניו-יאָרק
- פּאַריזער ייִדיש–צענטער - מעדעם–ביבליאָטעק
- לערנען ייִדיש פֿון העברעיש אין וויקיספר
- Google ייִדיש
- קויפֿט ייִדישע ביכער (ארכיווירט 27.05.2007 ביי דער Wayback Machine) יידישער ביכער-צענטער
- ליסטע פֿון יידיש ווערטערביכער
- ייִדישע־ענגליש װערטערבוך online (ארכיווירט 02.02.2006 ביי דער Wayback Machine)
- הארקאווי ייִדיש־ענגליש װערטערבוך (1910)
- יידיש-רוסיש ווערטערבוך
- די װעלט פֿון ייִדיש (ארכיווירט 13.04.2009 ביי דער Wayback Machine)
- Gruppo04: literatura europejska i yiddish
- יידיש ראדיאָ פראָיעקט
- יידיש הערבאר פראגראם פון SBS ראדיא פון די שילער פונעם בית הספר הר הצופים
- אויסקלייבן א יידיש ווערטערבוך (ארכיווירט 23.05.2011 ביי דער Wayback Machine) (אויף ענגליש)
- Yiddish Sources
- יידיש אין ייווא־ענציקלאפעדיע (אויף ענגליש)
- ײדיש-ביכער צענטער
- ייִווואָ (Yivo)
- יידיש־האָלענדיש ווערטערבוך
- Yiddish Book Center's Spielberg Digital Yiddish Library
- Yiddish Book Center
- http://www.iwo.org.ar/iwo (ארכיווירט 14.09.2019 ביי דער Wayback Machine)
- היימיש אידיש ווערטערברוך