Chhùi-khí ê hoat-io̍k

Chhùi-khí íⁿ-gê sī lō͘-bóe hêng-sêng chhùi-khí ê chi̍t-tīn sè-pau. ^[3] Chia-ê sè-pau sī ùi tē-it branchial arch ê gōa-phoe-chân (ectoderm) kap sîn-keng-chiah (neural crest) ê ectomesenchyme ián-thòaⁿ--lâi-ê. ^[4] Chhùi-khí íⁿ-gê ē hun-hòa chò 3-ê pō͘-hūn: khí-iū-chit khì-koan (enamel organ), chhùi-khí ni-thâu (dental papilla), chhùi-khí lī-pau (dental follicle).

Khí-iū-chit khì-koan sī iû gōa-kháu ê khí-iū-chit siōng-phôe (outer enamel epithelium), lāi-té ê khí-iū-chit siōng-phôe (inner enamel epithelium), stellate reticulum, kap stratum intermedium lâi cho͘-sêng. ^[5] Chit-kóa sè-pau sī ameloblast ê khí-goân. Ameloblast chè-chō khí-iū-chit kap reduced enamel epithelium. Gōa-kháu ê khí-iū-chit siōng-phôe kap lāi-té ê khí-iū-chit siōng-phôe sio-kap ê só͘-chāi kiò-chò cervical loop.^[6] Cervical loop hia ê sè-pau kè-sio̍k ǹg koh-khah chhim ê cho͘-chit só͘-chāi seng-tióng, chiâⁿ-chò Hertwig's epithelial root sheath, i koat-tēng soah--lo̍h-khì chhùi-khí khí-kha ê khòaⁿ-thâu.

Chhùi-khí ni-thâu ū-hâm ē hoat-tián chò odontoblast ê sè-pau, odontoblast sī hêng-sêng khí-pún-chit ê sè-pau.^[7] Chhùi-khí ni-thâu kap lāi-té ê khí-iū-chit siōng-phôe chih-chiap ê só͘-chāi ē-tit koat-tēng āu--lâi chhùi-khí khí-koan ê hêng-chōng.^[8] Chhùi-khí ni-thâu tiong-hng ê mesenchyme sè-pau sī kah chhùi-khí khí-chhóe ê chiâⁿ-hêng ū tī-tāi.

Chhùi-khí lī-pau ē piàn-chò 3-ê chiâⁿ tiōng-iàu ê mi̍h-kiāⁿ: cementoblast, osteoblast, kap fibroblast. Cementoblast sán-seng chhùi-khí khí-kha piáu-bīn ê khí-kut-chit. Osteoblast seⁿ-chhut khí-kha sì-pêng ê khí-chô-kut. Fibroblast hoat-io̍k chhut khí-chiu jūn-tòa, khí-chiu jūn-tòa liân-chiap khí-chô-kut kap khí-kut-chit, choa̋n kā chhùi-khí kò͘-tēng tiàm khí-chô. ^[9]

Jîn-lūi chhùi-khí hoat-io̍k ê sî-kan-pió

Ē-kha chit-kóa pió siá--ê sī jîn-lūi chhùi-khí hoat-io̍k ê sî-kan. ^[10] Gín-á-khí thâu-khí-seng kài-hòa ê sî-kan sī ēng seⁿ-kiáⁿ-tē lāi-té ê lé-pài sò͘-bo̍k piáu-sī.

Tī hàm-kiàⁿ ē-té ē-sái khòaⁿ--kìⁿ ê chhùi-khí chiâⁿ-hêng ê siāng-khí-seng 1-pō͘ sī vestibular lamina kap dental lamina ê khu-pia̍t. Dental lamina liân-kiat hoat-io̍k ê chhùi-khí-íⁿ kap kháu-khiuⁿ ê siōng-phôe-chân, chit-ê liân-kiat î-chhî bē-té ê 1-tōaⁿ sî-kan. ^[11]

Chhùi-khí ê hoat-io̍k thong-siông hun-chò ē-kha kúi-ê kai-tōaⁿ: íⁿ-gê kî, bō-á kî, lêng-liang kî, kap siāng-lo̍h-bóe ê sêng-se̍k kî. Chhùi-khí hoat-io̍k ê hun-kî sī siūⁿ-beh kā sio-liân-soah hoat-seng ê kái-piàn chò hun-lūi; m̄-koh tháu-té chiâⁿ-oh koat-tēng 1-khí hoat-io̍k tiong ê chhùi-khí sī chám-jiân ūi-tī tó-chi̍t-ê khám-chām. ^[12] Tio̍h-sǹg-sī kāng 1-khí hoat-io̍k tiong ê chhùi-khí, in-ūi bô-kâng phìⁿ ê cho͘-chit chhiat-phìⁿ ê koan-hē, sú-tit hun-kî ê koat-tēng pìⁿ-chiâⁿ kēng-ka khùn-lân, ē chhut-hiān bô-kâng hun-kî ê kiat-kó.

Íⁿ-gê kî

Íⁿ-gê kî chhùi-khí íⁿ-gê ê sè-pau pâi-lia̍t iáu-koh chiâⁿ hūn-loān. Chit-ê kai-tōaⁿ ê khai-sí sī siōng-phôe sè-pau cheng-seng chìn-ji̍p khí-chô-kut ê ectomesenchyme ê sî-chūn. ^[13] Chhùi-khí íⁿ-gê pún-sin sī dental lamina boa̍t-toan ê 1-tīn sè-pau.

Bō-á kî

Tī bō-á kî, chhùi-khí íⁿ-gê ê sè-pau chiah khai-sí pâi-lia̍t. Chi̍t-kóa ectomesenchyme sè-pau thêng-chí sán-seng sè-pau-gōa ê ki-chit (extracellular substances), án-ne tì-sú in e-kheh chi̍p-chi̍p chò-hóe, hông kiò-chò chhùi-khí ni-thâu. Tī chit-ê sî-chūn, chhùi-khí ni-thâu piⁿ-á ê sè-pau pâi-lia̍t chiâⁿ-chò bō-á ê hêng-chōng, kiò-chò khí-iū-chit khì-koan (ū-lâng kā kiò-chò khí-pún-chit khì-koan). Koh-ū lēng-gōa chi̍t-tīn ectomesenchyme sè-pau sio-chio óa-kīn chò-hóe, pau-ûi tī khí-iū-chit khì-koan kap chhùi-khí ni-thâu ê kho͘-tau. Soah--lo̍h-lâi, khí-iū-chit khì-koan ē sán-seng khí-iū-chit, chhùi-khí ni-thâu ē sán-seng khí-pún-chit kap khí-chhóe, ah chhùi-khí lī-pau ē sán-seng chhùi-khí só͘-ū ê chi-chhî kò͘-chō. ^[14]

Lêng-liang kî

Lêng-liang kî hoat-seng cho͘-chit hun-hòa kap hêng-thāi hun-hòa. Khí-iū-chit khì-koan tī chit-sî sī lêng-liang-á hêng, i tāi-pō͘-hūn ê sè-pau seⁿ tio̍h chhiūⁿ thiⁿ-chhiⁿ, kiò-chò stellate reticulum. ^[15] Khí-iū-chit khì-koan kho͘-tau ê sè-pau so͘-khui chò 3-chân. Khí-iū-chit khì-koan gōa-kháu ê cuboidal cell kìo-chò gōa-kháu ê khí-iū-chit siōng-phôe. ^[16] Khí-iū-chit kap chhùi-khí ni-thâu sio-chiap ê hit chân sè-pau kiò-chò lāi-té ê khí-iū-chit siōng-phôe. Lāi-té ê khí-iū-chit siōng-phôe kap stellate reticulum chi-kan hit-chân kiò-chò stratum intermedium. Gōa-kháu ê kap lāi-té ê khí-iū-chit siōng-phôe sio-chiap ê só͘-chāi hêng-sêng 1-ê îⁿ-kho͘-á, kiò-chò cervical loop. ^[17]

Tī chit-ê khám-chām iáu-ū hoat-seng kî-thaⁿ ê tāi-chì. Dental lamina lia̍t-kai, hoat-io̍k tiong ê chhùi-khí kah chhùi-khiuⁿ ê siōng-phôe oân-choân hun-khui; tio̍h-kàu chhùi-khí puh-gê chhut--lâi, chit lióng-chiá chiah-koh sio-tú.^[18]

Chhùi-khí ê khí-koan hêng-hâi siū-tio̍h lāi-té ê khí-iū-chit siōng-phôe ê hêng-chōng ê éng-hióng, tio̍h-sī hoat-seng tī chit-ê khám-chām. Chhùi--nih só͘-ū ê chhùi-khí lóng-ē chìn-hêng kāng-khoán ê chit-ê kòe-têng; lán iáu-sī bô khak-tēng ūi-siáⁿ-mi̍h chhùi-khí ē sán-seng koh-iūⁿ ê khí-koan hêng-hâi, hó-pí-kóng, mn̂g-khí kap kak-khí. Ū nn̄g-ê chú-iàu ê ké-soat. "'Field model'" the̍h-chhut lí-lūn kóng, chhùi-khí hoat-io̍k kòe-têng tiong ê ectomesenchyme ū chhùi-khí koh-iūⁿ hêng-hâi ê sêng-hun. Koat-tēng bó͘-1-khoán te̍k-sû chhùi-khí hêng-hâi ê sêng-hun, hó-chhan-chhiūⁿ mn̂g-khí, kan-taⁿ pó-liû tī chhùi-khiuⁿ bó͘-mi̍h só͘-chaī, kî-thaⁿ só͘-chāi--ê lóng chiâⁿ-kín tio̍h siau-sit bô--khì. Ia̍h-tio̍h-sī kóng, hó-pí, "incisor field" ū iù-sú chhùi-khí hoat-io̍k chò mn̂g-khí ê in-sò͘, chit-ê field kan-taⁿ chi̍p-tiong lâi-kàu mn̂g-khí ê khu-he̍k, ah tī kak-khí ê khu-he̍k tio̍h liâm-mi bô--khì. Lēng-1-ê chú-iàu ê ké-soat sī "'clone model"', i kóng, siōng-phôe an-pâi chí-hui 1-tī ectomesenchymal cells lâi sán-seng koh-iūⁿ ê chhùi-khí. Chit-tīn ê sè-pau, kìo-chò clone, siâⁿ-koái dental lamina chìn-hêng chhùi-khí hoat-io̍k, tì-sú chhùi-khí íⁿ-gê ê sán-seng. Dental lamina tiàm-tī chit-ê kiò-chò "progress zone" ê só͘-chāi kè-sio̍k seng-tióng. Piān-nā progress zone sóa-khì kī-lî tē-1-ê chhùi-khí-íⁿ ū 1-té--á ê só͘-chāi, tē-2-ê chhùi-khí íⁿ-á tio̍h khai-sí tī-hia hoat-io̍k. Chit nn̄g-ê ké-soat bô tiāⁿ-tio̍h-sī hō͘-siong lia̍h-gōa tú-te̍k--ê, iáu-bōe kóng-hoān hông chiap-siū ê 1-ê khòaⁿ-hoat sī: chit nn̄g-ê ké-soat tī bô-kâng ê sî-kan-tiám éng-hióng tio̍h chhùi-khí ê hoat-io̍k.^[19]

Tī chit-ê kai-tōaⁿ, kî-thaⁿ hoat-seng ê chhùi-khí ê kò͘-chō ū enamel knots, enamel cords, kap enamel niche.^[20]

Khí-koan kî

Chit-ê sî-kî kìo-chò khí-koan kî he̍k sêng-sek kî, ngē cho͘-chit chhan-chhiūⁿ khí-iū-chit kap khí-pún-chit tio̍h hoat-seng tī chit-kî. Tiōng-iàu ê sè-pau piàn-hòa hoat-seng tī chit-chūn. Tī téng-1-kî lāi-té ê khí-iū-chit siōng-phôe khoài-sok tōa-liōng hun-lia̍t, kiò-chò mitosis, cheng-ka chhùi-khì-íⁿ ê tōa-sió. M̄-koh tī chit-kî, chhùi-khí ê kā-lûn nā sán-seng liáu-āu, chit-ê ūi-tì ê mitosis tio̍h thêng-chí--lo̍h-lâi. Tāi-seng kài-hòa ê ngē cho͘-chit tio̍h hoat-seng tī chia. Kâng chit-ê sî-chūn, lāi-té ê khí-iū-chit siōng-phôe sè-pau ê gōa-hêng ùi cuboidal choán-chò columnar. Chia-ê sè-pau ê sè-pau-he̍k sóa-ūi óa-khīn stratum intermedium, lî-khui chhùi-khí ni-thâu. ^[21]

Chhùi-khí ni-thâu óa-kīn lāi-té ê khí-iū-chit siōng-phôe hit-chân sè-pau thu̍t-jiân piàn-tōa, hun-hòa chò odontoblast, in sī sán-seng khí-pún-chit ê sè-pau.^[22] Gián-kiù-chiá siong-sìn, lāi-té ê khí-iū-chit siōng-phôe nā-bô hoat-seng piàn-hòa, odontoblast tio̍h bē chhut-hiàn. Ùi kā-lun ê chiam-toan hū-kīn, lāi-té ê khí-iū-chit siōng-phôe khai-sí piàn-hòa kap odontoblast khai-sí chhut-hiàn, odontoblast hun-pì 1-chióng bu̍t-chit, organic matrix, kàu in-ê sì-chiu-ûi. Chit-chióng organic matrix ū-hâm hêng-sêng khí-pún-chit su-iàu ê bu̍t-chit. Odontoblast ná tîm-chek organic matrix, ná sóa-ūi khì chhùi-khí ni-thâu ê tiong-hng. In-chhú, kah khí-iū-chit bô-siâng, khí-pún-chit sī ùi chhùi-khí ê khah gōa-kháu ǹg lāi-té ta̍uh-ta̍uh-á 1-chân koh 1-chân lâi hêng-sêng. Odontoblast iân-nā sóa ùi tiong-hng, iân-nā kā sè-pau-chit ê chhun-tn̂g (odontoblastic process) lâu tī kha-chhng-āu. Tī hián-bî-kiàⁿ só͘ khòaⁿ-tio̍h ê chit-chióng to̍k-te̍k tn̂g-kóng-á-hêng ê khí-pún-chit gōa-khoán, sī khí-pún-chit tiàm chia-ê chhun-tn̂g sì-kho͘-tau tîm-chek sán-seng ê kiat-kó.^[23]Khí-pún-chit khai-sí sán-seng liáu-āu, lāi-té ê khí-iū-chit siōng-phôe sè-pau mā khai-sí hun-pì organic matrix. Chia-ê matrix liâm-mi kài-hòa chiâⁿ-chò chhùi-khí ê khí-iū-chit. Khí-pún-chit gōa-kháu sī ameloblast, ameloblast chè-chō khí-iū-chit; in-chhú, khí-iū-chit sī ǹg gōa-kháu 1-têng 1-têng ka-thiⁿ tī hoat-io̍k ê chhùi-khí gōa-piáu-bīn.

Khí-iū-chit

Chhiáⁿ khòaⁿ Amelogenesis hit phiⁿ bûn-chiuⁿ

Khí-iū-chit ê sán-seng kiò-chò amelogenesis, hoat-seng tī chhùi-khí hoat-io̍k ê khí-koan kî. Pâi-thè ín-chhōa (reciprocal induction) sòe-bêng khí-pún-chit ê sán-seng kap khí-iū-chit ê sán-seng chi-kan ê koan-hē; khí-pún-chit tiāⁿ-tio̍h-tio̍h ài tāi-seng khí-iū-chit sán-seng. Khí-iū-chit ê sán-seng hun-chò 2-ê kai-tōaⁿ: hun-pì sî-kî kap sêng-sek sî-kî.^[24] Hun-pì sî-kî n̄g-pe̍h-chit kap organic matrix sán-seng pō͘-hūn kài-hòa ê khí-iū-chit; sêng-sek sî-kî oân-sêng khí-iū-chit ê kài-hòa.

Tī hun-pì sî-kî, ameloblast sek-hòng chhut khí-iū-chit nn̄g-pe̍h-chit, che kò͘-sêng khí-iū-chit ê matrix, soah--lo̍h-lâi, tī kàⁿ-sò͘ alkaline phosphatase ê chok-iōng chi-hā, pō͘-hūn kài-hòa.^[25] Chit-ê kài-hòa cho͘-chit ê chhut-hiān, tāi-iok sī thai-īn ê tē-3 he̍k tē-4 kò͘-goe̍h hia, sī khí-iū-chit tī sin-thé ê thâu-1-kái chhut-hiān. Ameloblast tī chhùi-khí kā-lun ê só͘-chāi khai-sí tîm-chek khí-iū-chit. Khí-iū-chit ùi chhùi-khí tiong-hng ǹg gōa-kháu kè-sio̍k tîm-chek sán-seng.

Tī sêng-sek sî-kî, ameloblast kā ēng tī khí-iū-chit hêng-sêng ê 1-kóa bu̍t-chit ùi khí-iū-chit chah--chhut-lâi. In-chhú, ameloblast ê kong-lêng ùi khí-iū-chit seng-sán, choán-ōaⁿ chò ūn-su bu̍t-chit. Tī chit-ê sî-kî pī ameloblast ūn-su tiāu ê bu̍t-chit sī nn̄g-pe̍h-chit, chū-án-ne lâi oân-sêng kài-hòa. Ū koan-hē ê nn̄g-pe̍h-chit sī amelogenin, ameloblastin, enamelin, kap tuftelin.^[26]Kàu chit-ê sî-kî ê siāng-bóe-á, khí-iū-chit ê kài-hòa chiah kiat-sok.

Khí-pún-chit

Chhiáⁿ khòaⁿ Dentinogenesis chit phiⁿ bûn-chiuⁿ

Khí-pún-chit ê sán-seng kiò-chò dentinogenesis, sī tī chhùi-khí hoat-io̍k khí-koan kî siāng tāi-seng ē-sái khak-jīn ê te̍k-cheng. Khí-pún-chit ê sán-seng tiāⁿ-tio̍h ài tāi-seng khí-iū-chit ê sán-seng . Bô-kâng khám-chām sán-seng bô-kâng ê khí-pún-chit: mantle dentin, primary dentin, secondary dentin, kap tertiary dentin.

Odontoblast, sán-seng khí-pún-chit ê sè-pau, sī ùi chhùi-khí ni-thâu ê sè-pau hun-hòa lâi ê. In tiàm lāi-té ê khí-iū-chit siōng-phôe hia khai-sí hun-pì organic matrix, siāng chiap-kīn bóe--á kā-lun beh chhut-hiàn ê só͘-chāi siāng-chá hun-pì. Organic matrix ū-hâm chho͘-tōa ti̍t-kèng ê ka-goân chhiam-ûi (ti̍t-kèng 0.1-0.2 μm).^[27] Odontoblast khai-sí ǹg chhùi-khí tiong-hng î-sóa, kha-chiah-āu ûi-liû kiò-chò odontoblast process ê chhun-tn̂g.^[28] Che odontoblast process ín-khí hydroxyapatite cheng-thé ê hun-pì kap ki-chit ê kài-hòa. Chit-tah ê kài-hòa kiò-chò mantle khí-pún-chit, tāi-iok 150 μm kāu.^[29]

Mantle khí-pún-chit sī ùi chhùi-khí ni-thâu goân-té ê ki-chit hia sán-seng--ê. Goân-seng khí-pún-chit (primary dentin) ê sán-seng kòe-têng tio̍h kah mantle khí-pún-chit ê bô-kâng. Odontoblast ê thé-hêng piàn-tōa, sio-kheh chò-hóe, ē-tàng lī-iōng the̍h-lâi kài-hòa ê sè-pau-gōa bu̍t-chit kiám-chió, kái-iû chū-sin sán-seng chè-chō. Lēng-gōa, hàn-chháu khah-tōa ê odontoblast ê ka-goân-nn̄g-pe̍h (collagen) hun-pì liōng piàn-chió, sú-tit chhut-hiàn pâi-lia̍t kēng-ka ba̍t-cha̍t ê heterogenous neucleation ê kài-hòa. Kî-thaⁿ ê bu̍t-chit, hó-pí lipid, phosphoprotein, phospholipid mā-ū hun-pì.^[30]Jī-chhù khí-pún-chit (secondary dentin) sī khí-kha sêng-hêng liáu-āu chiah sán-seng--ê, i sán-seng ê sok-tō͘ khah-bān. I sán-seng ê sok-tō͘ mā-bô it-tì, chiap-kīn khí-koan ê só͘-chāi sán-seng ê sok-tō͘ khah-kín.^[31] I ê sán-seng sī kui-sì-lâng--ê, só͘-í nî-hòe jú-tōa ê lâng khí-chhóe-khiuⁿ jú-sè. ^[32] Sam-chhù khí-pún-chit (tertiary dentin), koh kiò-chò siu-ho̍k-sèng khí-pún-chit (reparative dentin), sī siū-tio̍h chhì-khek, chhan-chhiūⁿ bôa-sún (attrition) he̍k chiù-khí, lâi sán-seng--ê.^[33]

Khí-kut-chit

Khí-kut-chit ê hêng-sêng kiò-chò cementogenesis, hoat-seng tī chhùi-khí hoat-io̍k ê khah lo̍h-bóe. Cementoblast sī hū-chek sán-seng khí-kut-chit ê sè-pau. Ū 2-chióng khí-pún-chit: ū sè-pau--ê kap bô sè-pau--ê. ^[34]

Bô sè-pau khí-kut-chit tāi-seng sán-seng. Cementoblast sī ùi chhùi-khí lī-pau sè-pau hun-hòa chhut--lâi-ê. Cementoblast hun-pì iù-si ê ka-goân-nn̄g-pe̍h chhiam-ûi. Che chhiam-ûi í 90 tō͘ ê kak-tō͘ chhah tī khí-kha piáu-bīn. Jiân-āu cementoblast khai-sí sóa lî-khui khí-kha , koh chè-chō khah-chē ê ka-goân-nn̄g-pe̍h lâi ka-tn̂g kap ka-chho͘ chhiam-ûi. Hui-ka-goân-nn̄g-pe̍h ê nn̄g-pe̍h-chit, chhan-chhiūⁿ bone sialoprotein, kap osteocalcin mā-ū hun-pì.^[35] Bô sè-pau khí-kut-chit hâm-ū nn̄g-pe̍h-chit kap chhiam-ûi ki-chit. Khí-kut-chit ná kài-hòa, cementoblast ná sóa-lî-khui khí-kut-chit, ah chhah tī khí-kha piáu-bīn ê chhiam-ûi chòe-āu kah khí-chiu jūn-tòa kiat-ha̍p chò-hóe.

Ū sè-pau ê khí-kut-chit tī chhùi-khí hoat-io̍k soah-kó͘ kap chhùi-khí chham tùi-kiuⁿ (opposite arch) chhùi-khí sio-tú-tio̍h chiah khai-sí sán-seng. ^[36] Chit-khoán khí-kut-chit khûn-tîⁿ tī khí-chiu jūn-tòa ê chhiam-ûi piⁿ-á lâi sán-seng. Chè-chō ū sè-pau khí-kut-chit ê cementoblast chòe-āu pī ka-tī chè-chō ê khí-kut-chit pau-ûi--khí-lâi.

Chè-chō ū sè-pau khí-kut-chit ê cementoblast kap chè-chō bô sè-pau khí-kut-chit ê cementoblast ê lâi-goân bô-kâng. Chú-iàu ê lí-lūn jīn-ûi, chè-chō ū sè-pau khí-kut-chit ê sè-pau lâi-chū hū-kīn ê kut-thâu, chè-chō bô sè-pau khí-kut-chit ê sè-pau lâi-chū chhùi-khí lī-pau. ^[37] Ko͘-chi̍t-ki khí-kha ê chhùi-khí siâng-chāi bô ū sè-pau ê khí-kut-chit. ^[38] Tī sió-āu-chan kap tōa-āu-chan, ū sè-pau khí-kut-chit kan-taⁿ hun-pò͘ tī khí-kha bo̍at-toan kap khí-kha hun-chhe ê só͘-chāi.

Khí-chiu cho͘-chit, sī chhùi-khí ê chi-chhî kò͘-chō, pau-koat ū khí-kut-chit, khí-chiu jūn-tòa, khí-gîn, kap khí-chô-kut. Chit lāi-té kan-taⁿ khí-kut-chit sī chhùi-khí ê 1-pō͘-hūn. Khí-chô-kut kā chhùi-khí khí-kha pau--khí-lâi hêng-sêng khí-chô (socket), thê-kiong chì-chái ê kong-lêng. Khí-chiu jūn-tòa liân-chiap khí-chô-kut kàu khí-kut-chit, ah khí-gîn pau-ho̍k tī khí-chô-kut ê gōa-kháu.

Khí-chiu jūn-tòa

Ùi chhùi-khí lī-pau lâi ê sè-pau sán-seng khí-chiu jūn-tòa (PDL). Gín-á-khí kap tōa-lâng-khí ê khí-iu jūn-tòa hoat-seng ê kòe-têng bô-kâng, bô-kâng tōng-bu̍t bu̍t-chéng ê jūn-tòa hoat-seng mā bô-kâng. ^[39] Ùi chhùi-khí lī-pau lâi ê jūn-tòa fibroblast chè-chō khí-chiu jūn-tòa. Chit-kóa fibroblast só͘ hun-pì ê ka-goân-nn̄g-pe̍h, kah hū-kīn ê khí-chô-kut kap khí-kut-chit ê chhiam-ûi saⁿ-kap chò-hóe. ^[40] Tī chhùi-khí puh-gê ê kòe-têng tiong, chit-chióng kau-hō͘-chok-iōng sán-seng 1-chióng attachment. Occlusion, chhùi-khí ê pâi-lia̍t kap chhùi-khí án-chóaⁿ chham tùi-kiuⁿ chhùi-khí chih-chiap, kè-sio̍k éng-hióng khí-chiu jūn-tòa ê hêng-sêng. Khí-chiu jūn-tòa lo̍k-siok sán-seng, àn-chiàu kiâⁿ-hiòng ê bô-kâng, ē-sái hun chò kúi-cho͘: than-pêⁿ ê, than-chhoa̍h ê, kap khûn-se̍h ê. ^[41]

Khí-chô-kut

Tng khí-kha kap khí-kut-chit khai-sí sán-seng, khí-chô-kut mā khai-sí hoat-io̍k. Sin-khu sán-seng kut-thâu ê sè-pau kiò-chò osteoblast. Sán-seng khí-chô-kut ê osteoblast sī ùi chhùi-khí lī-pau lâi--ê. ^[42] Kah sin-khu kî-thaⁿ kut-thâu sio-siâng, khí-chô-kut mā-ē modify. Osteoblast sán-seng kut-thâu, ah osteoclast soah phò-hāi kut-thâu, iû-kî sī chhùi-khí siū-tio̍h le̍k-liōng ê sî. ^[43] Chit-chióng phò-hāi kip-siu kut-thâu ê chêng-hêng ē hoat-seng tī chhùi-khí chhiâu-chiàⁿ ê kòe-têng tiong. Chhùi-khí beh sóa tin-tāng ê hong-siòng ê kut-thâu siū-tio̍h ap-sok (compression), hit-tah ê osteoclast ē khah-chē, kiat-kó kut-thâu khip-siu. Tian-tó-péng ê sī, chhùi-khí beh oán-lî ê hit-pêng, in-ūi khí-chiu jūn-tòa ê khiú-lak, siū-tio̍h tension, osteblast ê sò͘-bo̍k cheng-ka, kiat-kó kut-thâu lâi hêng-sêng.

Khí-gîn

Khí-gîn kah chhùi-khí sio chih-chiap ê só͘-chāi kiò-chò chhùi-khí-khí-gîn chih-chiap (dentogingival junction). Chit-ê chih-chiap ū saⁿ-ê siōng-phôe chióng-lūi: khí-gîn siōng-phôe, khí-gîn-kau siōng-phôe, kap chih-chiap siōng-phôe (gingival, sulcular, and junctional epithelium). Chit saⁿ chióng ê siōng-phôe sī ùi 1-tīn kiò-chò epithelial cuff ê sè-pau, ūi-tī chhùi-khí kap chhùi-khiuⁿ chi-kan, lâi--ê. ^[44]

Iú-koan khí-gîn sán-seng ê tāi-chì iáu-bōe oân-choân liáu-kái, m̄-koh, lán lóng chāi-iáⁿ hemidesmosomes hêng-sêng tī chih-chiap siōng-phôe kap chhùi-khí chi-kan, sī hū-chek primary epithelial attachment ê tiōng-iàu kak-sek. ^[45]

Sin-khu ê sîn-keng kap hoeh-kńg tiāⁿ-tiāⁿ kiâⁿ tàu-tīn, in mā chhiâng-chāi ēng sio-siâng ê hong-sek tâng-chê lâi hêng-sêng. Put-kò, chhùi-khí ê sîn-keng kap hoeh-kńg hêng-sêng chêng-hêng bô kāng-khoán, in-ūi in hoat-io̍k ê sok-tō͘ bô-kâng. ^[46]

Sîn-keng ê hêng-sêng

Tī chhùi-khí hoat-io̍k ê bō-á kî, sîn-keng chhiam-ûi khai-sí chiap-kīn chhùi-khí, chhun-ji̍p chhùi-khí lī-pau. Jiân-āu, sîn-keng chhiam-ûi pau-ûi chhùi-khí-ìⁿ hoat-tián--khí-lâi. Tán khí-pún-chit khai-sí hoat-io̍k, chhiam-ûi koh chhun-ji̍p chhùi-khí ni-thâu lāi-té. Sîn-keng bē seⁿ-thòaⁿ ji̍p khí-iū-chit khì-koan. ^[47]

Hoeh-kńg ê hêng-sêng

Tī bō-á kî, hoeh-kńg seng-tióng ji̍p chhùi-khí lī-pau kap chhùi-khí ni-thâu. ^[48] Kui-cho͘ ê hoeh-kńg hêng-sêng tī chhùi-khí ni-thâu ê ji̍p-kháu. Tī khí-koan kî tú-khai-sí, hoeh-kńg ê sò͘-liōng ta̍t-kàu siāng-chē, a̍h chhùi-khí ni-thâu chiong-kî-bóe hêng-sêng khí-chhóe. Ùi siàu-liân kàu lāu, chhùi-khí khí-chhóe ê thé-chek it-ti̍t leh kiám-chió, ia̍h-tio̍h-sī nî-kí jú-tōa, hoeh-sio̍h ê kiong-kip jú-chió. ^[49] Khí-iū-chit khì-koan bô hoeh-kńg, in-ūi i sī siōng-phôe. Khí-iū-chit kap khí-pún-chit ê kài-hòa cho͘-chit bô su-iàu hoeh-sio̍h thê-kiong êng-ióng.

Chhùi-khí puh-gê ê ki-chè sī ho̍k-cha̍p ê kòe-têng, iáu-bô chiâⁿ hōe-chê ê jīn-tēng. ^[50] Chi̍t-kóa it-poaⁿ jīn-ûi ê, m̄-koh í-keng pī chèng-bêng m̄-tio̍h ê lí-lūn ū: (1)khí-kha ê seng-tióng kā chhùi-khí thui-sak ji̍p kháu-khiuⁿ, (2)chhùi-khí pīⁿ-á ê kut-thâu seng-tióng kā chhùi-khí thui-sak chhut-khì--ê, (3) hoeh-kńg ê ap-le̍k kā chhùi-khí sak--chhut-khì-ê, (4) tháu-thoah hiân-tiàu kā chhùi-khí sak--khí-lih-ê.^[51] Tháu-thoah hiân-tiàu ê lí-lūn, Harry Sicher tāi-seng the̍h-chhut, ùi 1930 nî-tāi kàu 1950 nî-tāi pī kóng-hoàn thoân-siū. Chit-ê lí-lūn ká-siat ū jūn-tòa tī chhùi-khí ē-kha, kah chhùi-khí ê bêng-hoat ū-koan-hē. Sicher kóng i ū tī hàm-kiàⁿ khòaⁿ--kìⁿ, m̄-koh āu--lâi soah hoat-hiān he sī chhiat-phìⁿ chè-chō kòa-têng tiong hoat-seng ê jîn-ûi-hiān-siōng (artifact). ^[52]

Hiān-chú-sî siāng sî-kiâⁿ ê lí-lūn sī: sui-bóng kúi-á-ê le̍k-liōng kah chhùi-khí puh-gê ū tī-tāi, khí-chiu jūn-tòa the̍h-kiong chú-iàu ê puh-gê tōng-liōng. Lí-lūn-ka ká-siat kóng, thàu-kòe khí-chiu jūn-tòa ê ka-goân-nn̄g-pe̍h chhiam-ûi ê siu-sok kap sio-chhé liân-kiat, í-ki̍p in ê fibroblast ê khiú-giú, khí-chiu jūn-tòa chhiok-sú chhùi-khí ê hoat-chhut. ^[53]

Sui-bóng ta̍k-ke-lâng chhùi-khí puh-gê ê sî-kan ū-bān ū-kín, puh-gê iah-sī ū 1-ê tāi-khài ê sî-kan-pió. Jîn-lūi piau-chún-siōng ū 20-khí gín-á-khí kap 32-khí tōa-lâng-khí. ^[54] Chhùi-khí puh-gê ū 3-ê kai-tōaⁿ. Tāi-seng sī gín-á-khí khí-lia̍t, kan-taⁿ ū gín-á-khí chûn-chāi. Nā-sī tōa-lâng-khí khai-sí puh-gê, tio̍h chìn-ji̍p hùn-ha̍p khí-lia̍t. Gín-á-khí nā choân-pō͘ thǹg-khí, tio̍h kiò-chò tōa-lâng-khí khí-lia̍t.

Gín-á-khí khí-lia̍t khai-sí tī ē-kiuⁿ tiong-mn̂g-khí puh-gê, tāi-iok sī chhut-sì āu 8 kò͘-goe̍h, it-ti̍t kàu tē-1 éng-kiú tōa-āu-chan puh-gê, tāi-iok sī 6 hōe ê sî. ^[55] Gín-á-khí hoat-khí ê sūn-sū it-poaⁿ sī: (1) tiong-mn̂g-khí, (2) chhek-mn̂g-khí, (3) tē-1 āu-chan, (4) kak-khí, (5) tē-2 āu-chan. ^[56] Iah-ū 1-ê kui-chek sī: múi pòaⁿ-tang hoat 4-khí, ē-kiuⁿ--ê seng-hoat , téng-kiuⁿ--ê āu-hoat, cha-bó͘--ê hoat-khí pí cha-po͘--ê chá. ^[57] Tī gín-á-khí khí-lia̍t ê sî-chūn, tōa-lâng-khí ê chhùi-khí-ìⁿ tī gín-á-khí ē-kha hoat-iok.

Hùn-ha̍k khí-lia̍t khai-sí tī 6 hòe tē-1 éng-kiú tōa-āu-chan puh-gê ê sî, kiat-sok tī 12 hòe chòe-āu 1-khí ni-khí thǹg-khí. ^[58] Téng-kiuⁿ éng-kiú-khí ê puh-gê sūn-sū kah ē-kiuⁿ bô-kâng. Téng-kiuⁿ éng-kiú-khí ê puh-gê sūn-sū sī: (1) tē-1 éng-kiú tōa-āu-chan (2) éng-kiú tiong-mn̂g-khí, (3) éng-kiú chhek-mn̂g-khí, (4) tē-1 éng-kiú sió-āu-chan, (5) tē-2 eńg-kiú sió-āu-chan, (6) éng-kiú kak-khí, (7) tē-2 éng-kiú tōa-āu-chan, kap (8) tē-3 éng-kiú tāo-āu-chan. Ē-kiuⁿ éng-kiú-khí ê puh-gê sūn-sū sī: (1) tē-1 éng-kiú tōa-āu-chan (2) tiong-mn̂g-khí, (3) éng-kiú chhek-mn̂g-khí, (4) éng-kiú kak-khí, (5) tē-1 éng-kiú sió-āu-chan, (6) tē-2 eńg-kiú sió-āu-chan, (7) tē-2 éng-kiú tōa-āu-chan, and (8) tē-3 éng-kiú tāo-āu-chan. In-ūi gín-á-khí bô sió-āu-chan, só͘-í gín-á-khí āu-chan sī iû tōa-lâng-khí ê sió-āu-chan chhú-tāi. ^[59] Ká-sú kóng gín-á-khí thǹg-khí a̍h tōa-lâng-khí iáu-bōe chún-pī beh hoat--chhut-lâi, ū 1-kóa ūi-tī tī āu-bīn ê chhùi-khí ē sóa-î hióng-chêng, tì-sú khong-kan spòng-sit. ^[60] Án-ne ē ín-khí chhùi-khí e-khoeh, he̍k-chiá-sī hoat-chhut--lâi ê chhùi-khí hoat-oai--khì, kiò-chò malocclusion.

Tōa-lâng-khí khí-lia̍t sī tī 11 hōe he̍k 12 hōe, siāng-lo̍h-bóe ê gín-á-khí thǹg-khí liáu, kàu só͘-ū ê chhùi-khí thǹg-khí ûi-chí.

Kah sin-thé kî-thaⁿ só͘-chāi ê hoat-io̍k seng-tióng sio-siâng, êng-ióng tùi chhùi-khí ê hoat-io̍k ū éng-hióng. Beh tit-tio̍h khong-kiān ê chhùi-khí su-iàu ê êng-ióng-mi̍h pau-koat kài (calcium), phosphorus, fluoride kap ûi-seng-sò͘ A, C kap D. ^[62] Kài kap phosphorus sī chè-chō hydroxyapatite cheng-thé só͘ su-iàu ê, in tī hoeh-sio̍h ê lông-tō͘ sī khò ûi-seng-sò͘ D lâi î-chhî. Ûi-seng-sò͘ A sī sán-seng keratin su-iàu ê. Vitamin C kap ka-goân-nn̄g-pe̍h ū-koan-hē. Fluoride chham-ji̍p khì hydroxyapatite cheng-thé, hō͘ chhùi-khí khah-ū tòng-thâu , khah-bē chiù-khí. ^[63]

Khiàm-khoat chia-ê éng-ióng-mi̍h tùi chhùi-khí hoat-io̍k ū chiâⁿ-chē ê éng-hióng. ^[64] Siat-sú kài, phosphorus kap vitamin D bô-kàu-gia̍h, chhùi-khí ê kài-hòa ē khah bô-kàu, khah-lám. Khoat-ho̍at vitamin A ē ín-khí khí-iū-chit ê khoat-ha̍t. Fluoride ê khiàm-khoeh, tī chhùi-khí tú-tio̍h sng ê khoân-khéng, ē sú chhùi-khí cheng-ka thoat-kài, iân-chhiân koh-kài-hòa ê chìn-hêng. Siōng-chhiáⁿ, tī chhùi-khí hoat-io̍k tiong, kòe-liōng ê fluoride ē tì-sú chhùi-khí hu̍t-tiòng-to̍k (dental fluorosis).

Ū chiok-chē kah chhùi-khí hoat-io̍k iú-koan ê koh-iūⁿ.

Bô-khí kî-hêng (anodontia) sī goân-choân bô hoat-io̍k chhùi-khí, a̍h Khoat-khí kî-hêng (hypodontia) sī khiàm-ha̍t chi̍t-kóa chhùi-khí ê hoat-io̍k. Bô-khí sī chiok hán tit khoàⁿ--kìⁿ-ê, siāng-chiap hoat-hiān tī hipohidrotic ectodermal dysplasia ê chêng-hêng, a̍h ha̍t-khí soah-sī siāng-chiap khòaⁿ--tio̍h ê chhuì-khí hoat-io̍k koh-iūⁿ, éng-hióng tio̍h 3.5–8.0% ê jîn-kháu (iah-bōe pau-koat tē-3 tōa-āu-chan). Khiàm-khoeh tē-3 tōa-āu-chan sī tiāⁿ-tiāⁿ tú-ē-tio̍h ê chêng-hêng, hoat-seng tī 20–23% ê jîn-kháu lāi-té. Soah--lo̍h-lâi siâng-chāi ha̍t-chío ê chhùi-khí sī tē-2 sió-āu-chan kap chhek-mn̂g-khí. Ha̍t-khí siông-chāi kah khoat-khiàm dental lamina ū-tī-tāi. Dental lamina iông-ì siū-tio̍h khôan-kéng le̍k-liōng ê kong-kek, chhan-chhiūⁿ kám-jiám, hòa-ha̍k-tī-liâu (chemotherapy), mā-kah chē-chē chèng-hāu-kûn ū khan-liân, hó-pí Down syndrome kap Crouzon syndrome. ^{[bô chhut-chhù]}

To-khí-chèng (hyperdontia) sī gia̍h-gōa ê chhùi-khí hoat-io̍k. I hoat-seng tī 1–3% ê pe̍h-sek-lîn-chéng (Caucasian), koh-khah-chē hoat-seng tī A-chiu-jîn-chéng(Asian). ^[65] Chit-chióng khè-sù tāi-khài 86% sī ke 1-khí chhùi-khí, tiāⁿ-tiāⁿ hoat-seng tī téng-kiuⁿ mn̂g-khí ê só͘-chāi. ^[66] To-khí hō͘ jīn-ûi sī to-î ê dental lamina só͘ tì-ìn.

Oan-khiau-khí (dilaceration) sī chhùi-khí bô-chèng-siông ê oan-khiau, chha-put-to lóng-sī gōa-le̍k sóa-tāng chhùi-khí-ìⁿ só͘ tì-ìn. Tng chhùi-khí ia̍h-leh hoat-io̍k, hut-jiân siū-tio̍h le̍k-liōng thui-sak, lî-khui gôan-lâi ê ūi-tī, tì-sú chhun-ê pō͘-hūn í bô-kâng ê kak-tō͘ kè-sio̍k hoat-io̍k. Chùi-liû (cyst) he̍k chéng-liû (tumor) tī chhùi-khí-íⁿ ê piⁿ-á mā-sī chi̍t-chióng ín-khí oan-khiau-khí ê le̍k-liōng; gín-á-khí hō͘ gōa-le̍k lòng--tio̍h kiu-ji̍p-khì khí-chô mā-ē sak tio̍h éng-kiú-khí ê khí-íⁿ. ^[67]

Regional odontodysplasia chiâⁿ hán-kìⁿ, siāng-chia̍p hoat-seng tī téng-kiuⁿ kap thâu-chêng-khí. Goân-in m̄-chai-iáⁿ; ū kúi-ê kóng-hoat, pau-koat neural crest cell ê kòa-gāi, kám-jiám, tiān-kong tī-liâu, kap hoeh-sio̍h chi-goân bô-kàu (siāng sî-kiâⁿ ê ké-soat). ^[68] Siū regional odontodysplasia éng-hióng ê chhùi-khí tiāⁿ-tiāⁿ bē hoat-khí, khí-koan sī sè-lia̍p-chí, n̂g-n̂g ê ka-pi-sek, seⁿ tio̍h bô-chú-ngó͘. Tī tiān-kong-phìⁿ téng-koân chit-chióng chhùi-khí sī thang-kng ê khòaⁿ-thâu, chū-án-ne lâng kiò-i-chò "kúi-á-khí" (ghost teeth). ^[69]

Pêⁿ-pêⁿ-lâi-kóng, hui-jîn-lūi chhī-ni-tōng-bu̍t chhùi-khí ê tńg-chiâⁿ kah jîn-lūi chhùi-khí ê tńg-chiâⁿ boeh-kâng-boeh-kâng. Cheng-chha thong-siông sī-tī khòaⁿ-thâu, sò͘-bo̍k, tńg-chiâⁿ ê sî-kan, kap chhùi-khí ê khoán-iūⁿ, a̍h m̄-sī tī chhù-khí ê hoat-sin kòe-têng.

Hui-jîn-lūi chhī-ni-tōng-bu̍t ê khí-iū-chit hêng-sêng kah jî-lūi--ê kiông-beh saⁿ-kâng. Aminoblast kap khí-iū-chit khì-koan, pau-koat chhùi-khí ni-thâu, in ê kong-lêng sio-chhin-chhiūⁿ. ^[70] Jîn-lūi kap kî-thaⁿ tāi-to-sò͘ tōng-bu̍t ê aminoblast tī puh-khí āu lóng-ē sí-bông, tì-kàu bē-ēng--tit chiap-sio̍k sán-seng khí-iū-chit, sui-bóng án-ne, rodent soah ē--tit sio-liân-sòa sán-seng khí-iū-chit, tio̍h chia̍p-chia̍p khì gè-gia̍t chē-chē mi̍h-kiāⁿ lâi bôa-tiāu chhùi-khí, chiah tō͘-ē-o̍ah. ^[71] Khah-sú rodent bô-thang gè-gia̍t mi̍h-kiāⁿ, in-ê chhùi-khí chiong-kî-bóe ē thuh-phòa chhùi-khiuⁿ. Rodent ê mn̂g-khí hun-chò 2 pō͘-hūn: tûn-chhek (labial) sī khí-iū-chit ná khí-koan, a̍h sia̍t-chhek (lingual) sī khí-pún-chit ná khí-kha. Che khí-koan kap khí-kha ē 1-sì-lâng tâng-chê sio-liân-sòa sán-seng.

Kah kî-thaⁿ tāi-to-sò͘ ê tōng-bu̍t bô-kāng, soa-hî lī-iōng bô-kâng ê ki-choán ē kui-sì-lâng sio-liân-sòa hoat sin ê chhùi-khí. ^[72] In-ūi soa-hî ê chhùi-khí bô khí-kha, chia̍h mn̄g-kiāⁿ gâu lak chhùi-khí (tōng-bu̍t-ka ko͘-kè, 1-chiah soa-hî 1-tang siāng-bô lak 2400 khí chhùi-khí), ài it-ti̍t pó͘-chhiong sin khí. soa-hî ê chhùi-khí ùi khò-kīn chhùi-chi̍h ê modified scale sán-seng, tng sêng-sek ê-sî chiah 1-pâi 1-pâi ǹg-gōa sóa-chhut lâi gōa-kháu sú-iōng, jiân-āu thǹg-khí. ^[73]

• Bio-anthropology and ancient DNA
• Database on the expression of different genes in the developing tooth. Archived 2011-04-10 at the Wayback Machine.
• Integumentary Development Tooth by Dr. Mark Hill from the University of New South Wales Embryology Resource
• Veterinary Histology by Dr. Thomas Caceci.

template:tooth development [en]