Liû-kiû-kok

Kun-kù Liû-khiû koaⁿ-hong siá ê le̍k-sú-chheh Tiong-san Sè-kàm, Tiong-san Sè-phó͘ kap Kiû-iông Kì-sū ê kóng-hoat, Liû-khiû Kûn-tó sī iû lú-sîn Amamikyu chhòng-chō ê. Āu-boé Amamikyu ê toā kiáⁿ chiâⁿ-chò Liû-khiû siōng-chá ê kok-ông, kiò chò Thian-sun--sī. Thian-sun--sī thoân 15 kok-ông, hō͘ lâng chhoàn-ūi, choân-kok toā loān. 1187-nî, iû Urasoe ê Aji Shunten thóng-it Liû-khiû.

Shunten ông-tiâu thoân kàu tē-3 tāi, niō-ūi hō͘ sêng-siòng Eiso. Eiso ông-tiâu thoân kàu tē-4 kok-ông Tamagushiku ê sî-chūn, Liû-khiû pun siâⁿ Tiong-san, Lâm-san kap Pak-san 3-ê kok-ka, Tamagushiku to̍k-to̍k thóng-tī siōng kiông-tāi ê Tiong-san. 1349-nî, Tiong-san ông Seii sí--liáu í-āu, Urasoe ê Aji Satto chiōⁿ-tâi. 1372-nî, phài lâng khì Bêng-tiâu tiâu-kòng, 1392-nî, Bêng Thài-chó͘ phài Bân-jîn Sam-si̍p-lio̍k-sèng khì Liû-khiû toà, pang-chān hit-tah ê hoat-tián. Chit koá lâng to toà Kiú-bí-chhun hia, tùi Liû-khiû ê goā-kau kòng-hiàn chin toā.

1406-nî, Tiong-san kok-ông Bunei hō͘ Lâm-san ê chi̍t ê chiong-kun Siōng Pa-chì koáⁿ hā-tâi, Siōng Pa-chì jiōng i a-pa Siōng Su-siāu choè kok-ông, kiàn-li̍p Tē-it Siōng--sī ông-tiâu. Siōng Pa-chì tī 1429-nî bia̍t-bông kî-thaⁿ 2-ê kok-ka, thóng-it Liû-khiû.

15 kàu 16 sè-kí sī Liû-khiû ê n̂g-kim sî-kî, hit sî-hāu ê Liû-khiû chin pù, kap Tiong-kok, Tiâu-sián, Thài-kok téng téng kok-ka lóng ū chò-seng-lí. 1469-nî, kok-ông Siōng Tek hō͘ tāi-sîn Siōng Oân chhoàn-ūi. Che Siōng Oân kiàn-li̍p Tē-jī Siōng--sī ông-tiâu. Liû-khiû tī Siōng Oân ê kiáⁿ Siōng Chin chhiú leh choè kiông-tāi, phah ē Yaeyama kap Miyako. I ê kiáⁿ Siōng Chheng chāi-ūi ê sî-hāu, iū phah ē Amami kûn-tó, chit sî-hāu ê kok-thó͘ bīn-chek choè toā. Ji̍t-pún hoat-tōng chhim-lio̍h Tiâu-sián ê Jîm-sîn E Loān ê sî-hāu, Liû-khiû tiau-tî pang-chān Bêng-tiâu kap Tiâu-sián. 1609-nî, Ji̍t-pún pò-ho̍k Liû-khiû, phài pō͘-tūi khì phah, chiong kok-ông Siōng Lêng lia̍h khì, che tāi-chì tō sī Kí-iú E Loān. 2-nî í-āu in-ūi kiaⁿ Bêng-tiâu, chiong Siōng Lêng pàng tńg chhù. Tān-sī Ji̍t-pún chiong Liû-khiû ê Amami kûn-tó toa̍t khì, iū phài peng-á kàm-sī i ê loē-chèng, hit-sî í-āu Liû-khiû si̍t-chè í-keng pìⁿ chiâⁿ Ji̍t-pún ê hū-iûⁿ kok-ka liáu.

1871-nî, Liû-khiû ê chûn in-ūi hong-thai phiau kàu Tâi-oân, chē tī chûn lāi-bīn ê lâng hō͘ Tâi-oân goân-chū-bîn thâi--sí. Ji̍t-pún chioh chia tāi-chì phah Tâi-oân, pek Chheng-kok sêng-jīn che sī „pó bîn gī-kú“ (保民義舉). Tē-2 nî chiū ēng che lâi kóng Chheng-kok sêng-jīn „Liû-khiû sī Ji̍t-pún ê“, tan-hong-bīn chiong Liû-khiû kàng choè ka-kī ê chi̍t ê hoan. Liû-khiû kok-ông Siōng Thài phài lâng khì Tang-kiaⁿ khòng-gī, Ji̍t-pún lâng kin-pún bô lí i. Siōng Thài koh phài lâng khì Chheng-kok hia kò-chōng, choè chiong Ji̍t-pún lâng ló͘--liáu, tī 1879-nî chiong Liû-khiû bia̍t--tiāu.

Hit sî-hāu toā-pō͘-hūn Liû-khiû lâng tùi Ji̍t-pún ê thóng-tī chin put-boán, Ji̍t-pún ê Bêng-tī Thian-hông kiaⁿ in hoán-khòng, chiong Siōng Thài kap i ê ka-cho̍k lóng páng-kà kàu Tang-kiaⁿ hia toà. Chin chē hoán-tùi Ji̍t-pún ê Liû-khiû lâng cháu khì Tiong-kok, ū ê tī Pak-kiaⁿ, ū ê tī Thian-tin, ū ê tī Hok-chiu. In boeh siūⁿ niū Chheng-kok chhut-peng khì phah Ji̍t-pún, tī Chóng-lí gê-mn̂g hia ti̍t-ti̍t kóng. 1894-nî Kap-ngó͘ Chiàn-cheng po̍k-hoat ê sî-hāu, in khǹg Chheng-kok phah Liû-khiû, m̄-koh Chheng-kok ê hông-tè bô thiaⁿ. Thiaⁿ-kóng Chheng-kok kap Ji̍t-pún hoat-seng chiàn-cheng, hoán-tùi Ji̍t-pún ê Liû-khiû lâng lóng chin hoaⁿ-hí, ǹg-bāng Chheng-kok ê pō͘-tūi phah koè--lâi „kái-hòng Liû-khiû“, kiat-kó bô khoàⁿ-tio̍h i ê iáⁿ. Choè chiong Chheng-kok chiàn-pāi, chiong Tâi-oân koah hō͘ Ji̍t-pún, Liû-khiû to̍k-li̍p iā bô hi-bāng liáu. Lâi Tiong-kok ê Liû-khiû lâng iā kám-kak bô-bāng, bô-goā-kú lóng tńg chhù liáu.

Liû-khiû choè ko ê thóng-tī-chiá sī kok-ông, Liû-khiû lâng kiò i „Ushū Ganashii“ (御主加那志) ia̍h-sī „Shuri Ten Ganashi“ (首里天加那志). Ông-hiō ū Sashiki Magiri (佐敷間切) ê hong-tē, kiò choè „Sashiki Aji Ganashi“ (佐敷按司加那志). Thài-chú kiò choè „Kani Ganashii“ (黄金加那志), in-ūi ū Nagagusuku Magiri (中城間切) ê hong-tē, iā kiò choè „Nagagusuku Udun“ (中城御殿).

Liû-khiû choè toā ê koaⁿ sī liap-chèng (摂政), chí iû ông-chú lâi choè, m̄-kò i chí kóng lé-gî, bô khoân-le̍k. Si̍t-chè choè toā ê koaⁿ sī sam-su-koan (三司官), iā kiò choè hoat-su (法司), siong-tong Tiong-kok ê sêng-siòng (丞相). Che koaⁿ bē-sái iû ông-cho̍k ê lâng lâi choè. Ē-kha sī piáu-si̍p-ngó͘-jîn (表十五人), siong-tong Tiong-kok lio̍k-pō͘ (六部) ê pō͘-tiúⁿ.

Liû-khiû bô chèng-sek ê pō͘-tūi, m̄-kò ū ka-kī ê chū-oē bú-chong cho͘-chit. 1554-nî, keng-koè kok-ông Siōng Chheng ê kái-kek, chèng-sek khak-tēng bú-chong cho͘-chit ê „Koori Hiki chè-tō͘“ (庫理・ヒキ制度).

Liû-khiû tī siú-to͘ Shuri hū-kīn siat 12-tūi Hiki (ヒキ), chi̍t tūi jia̍p kúi ê lâng. Hiki sī kok-ông ê oē-tūi, pêng-kin pun chiâⁿ 3-cho͘, 3-ê sam-su-koan chi̍t ê lâng kóng chi̍t ê cho͘, múi ê cho͘ ū 4-tūi.

Pak-san siat Pak-san kàm-siú (北山監守) ê kéng-oē, kóng chi̍t ê kúi pah lâng ê pō͘-tūi, toà Nakijin-siâⁿ lāi-bīn.

Kî-thaⁿ ê tē-hng iû chāi-tē ê Magiri koaⁿ-liâu ka-kī siat bîn-peng cho͘-chit lâi î-chhî tī-an.

Liû-khiû kui-ê kok-ka pun „3-séng 36-tó“ (三省三十六島). „3-séng“ sī chí Okinawa-tó ê Tiong-san, Lâm-san kap Pak-san 3-ê pō͘-hūn, chèng-sek miâ-chheng kiò choè Nakagami-hong (中頭方), Shimajiri-hong (島尻方) kap Kunigami-hong (国頭方), che 3-séng ê tē-khu tō sī Sam-san Sî-tāi 3-ê kok-ka ê léng-thó͘ . „36-tó“ sī chí Miyako, Yaeyama, Yonaguni, Amami téng téng Liû-khiû ē-bīn kóng ê tó.

Si̍t-chè „3-séng 36-tó“ tī Liû-khiû hêng-chèng khu-he̍k lāi-té sī hi ê kóng-hoat, Liû-khiû kin-pún bô siat séng-kip ê koaⁿ-liâu kap hêng-chèng ki-kò͘. Liû-khiû si̍t-chè choè ko ê hêng-chèng tan-ūi sī Magiri (間切), tī séng-kip ê ē-té, iā kiò choè kūn (郡) ia̍h-sī hú (府). Shuri Mifira (首里三平等), Naha (那覇), Tomari (泊) kap Kume (久米) it-poaⁿ tâng-chê kiò choè „4 hú“, bô pau-koat tī Magiri lāi-té.

Magiri ē-té sī Mura (村), iā kiò choè chhun, sī choè kē ê hêng-chèng tan-ūi.

Liû-khiû ê sin-hūn chè-tō͘ tī 1509-nî khak-tēng, āu-boé hoat-lu̍t-hoà, pun 9-phín (品) 18-kai (階).

Liû-khiû choè koân ê sī ông-cho̍k, bô tī 9-phín 18-kai lāi-té, hō͘ lâng kiò choè Udun. Ông-cho̍k pun Ōji (王子) kap Aji (按司) 2-chióng, kî-tiong Ōji sī kok-ông ê kiáⁿ.

Ko-kip sū-cho̍k ê koan-ūi àn chèng 1-phín kàu chiông 4-phín, kiò choè Samure (侍) ia̍h-sī Yukatchu (良人).

It-poaⁿ sū-cho̍k sī chí chèng 5-phín chi hē ê sū-cho̍k. It-poaⁿ sū-cho̍k ê koan-ūi ū Satunushi Peechin (里之子親雲上), Chikudun Peechin (筑登之親雲上), Satunushi (里之子), Satunushi (里主), Chikudun (筑登之), Shii (子) kap Niya (仁屋) 7-chióng.

It-poaⁿ sū-cho̍k pun Satunushi ka-cho̍k (里之子筋目) kap Chikudun ka-cho̍k (筑登之筋目) 2-chióng. Satunushi ka-cho̍k sêng-oân ê seng-koaⁿ sūn-sī sī: Chii, Satunushi, Satunushi Peechin, khah koân tō sī ko-kip sū-cho̍k ê Peekumii; Chikudun ka-cho̍k sêng-oân ê seng-koaⁿ sūn-sī sī: Chii, Satunushi, Chikudun Peechin, khah koân iā sī Peekumii.

Ko-kip sū-cho̍k kap it-poaⁿ sū-cho̍k lóng ū ka-phó͘ , kiò choè Keimochi (系持チ), ì-sù sī „ū ka-phó͘ ê“. Peh-sèⁿ bô ka-phó͘ , kiò choè Mukei (無系). Iā ū peh-sèⁿ ū kong-lô, seng khì choè sū-cho̍k, kiò choè sin-chham sū-cho̍k (新參士族). Sin-chham sū-cho̍k choè kē ê koan-ūi sī Niya.

Liû-khiû ê léng-thó͘ chin soè, bô-hoat-tō͘ hoat-tián lông-gia̍p choè ki-chhó͘ ê keng-chè, to̍k-to̍k ū pān-hoat thàu-koè tùi-goā bō͘-e̍k tit kàu chîⁿ-châi. Liû-khiû hiòng Tiong-kok tiâu-kòng, tit kàu chin chē bu̍t-chu; i-ê tē-lí só͘-chāi tiōng-iàu, chiū-án-ne piàn-sêng Ji̍t-pún kap Tang-lâm-a kok-ka tùi Tiong-kok bō͘-e̍k ê „chóng tāi-lí“.

Liû-khiû hiòng Tiong-kok chhut-kháu Ji̍t-pún ê pe̍h-gîn, chhat-khì, to kiàm, pîn-hong, kap khoê-sìⁿ, chiong Tiong-kok ê hàn-io̍h, hûi-á, si-tiû, tâng-chîⁿ boē kàu Ji̍t-pún kap Tiâu-sián, iū chiong Tang-lâm-a, Ìn-tō͘ kap A-la-pek kok-ka ê sai-gû-kak, so͘-bo̍k, phang-liāu, siah, thn̂g, chhiūⁿ-gê téng téng ê mi̍h-kiāⁿ boē khì Tiong-kok, Ji̍t-pún kap Tiâu-sián. Liû-khiû tī hit sî-hāu iû choán-kháu bō͘-e̍k lāi-té thàn kàu chin chē chîⁿ, hō͘ lâng kiò choè „Bān-kok tin-niû“ (萬國津樑), ì-sù sī chha-put-to só͘-iū boeh siūⁿ choè tùi-goā bō͘-e̍k ê seng-lí-lâng lóng iû chit-tah kiâⁿ.

M̄-kò, kàu 1609-nî Ji̍t-pún chhim-lio̍h Liû-khiû í-āu, kìm-chí Liû-khiû kap Tiâu-sián, Tang-lâm-a téng téng kok-ka choè-seng-lí, Liû-khiû hiòng Tiong-kok chìn-kòng tit kàu ê mi̍h-kiāⁿ toā-pō͘-hūn hō͘ Ji̍t-pún toa̍t khì, Liû-khiû jú piàn jú kêng. Keng-koè Hiòng Siōng-hiân (Haneji Tyôsyû) kap Chhoà Un nn̄g ê lâng ê ló͘-le̍k, keng-chè chiah khai-sí ū chi̍t-koá-á hó. M̄-kò, kàu 19 sè-kí, iū khai-sí piàn kêng, gō--sí chin chē lâng, Liû-khiû kok-ông siūⁿ chin chē hong-sek khì kiù, lóng bô-hoat-tō͘ kái-koat.

Liû-khiû choè chá bô hoè-pè. 1413-nî, Bêng Sêng-chó͘ sàng hō͘ Liû-khiû „Éng-lo̍k Thong-pó“ (永樂通寶) ê chîⁿ. Tùi hit sî-hāu khai-sí, Liû-khiû sái tâng-chîⁿ.

Liû-khiû ū choè koè kúi chióng ka-kī ê tâng-chîⁿ, pau-koat Siōng Thài-kiú ê Tāi-sè Thong-pó (大世通寶), Siōng Tek ê Sè-ko Thong-pó (世高通寶), Siōng Oân ê Kim-oân Sè-pó (金圓世寶) kap Siōng Chin ê Tiong-san Thong-pó (中山通寶). Tùi 1656-nî khai-sí, Liû-khiû ēng khiu-bo̍k-chîⁿ (鳩目錢) choè hoè-pè. Che khiu-bo̍k-chîⁿ chit-liōng chin pháiⁿ, chí tī i ka-kī kok-ka teh sú-iōng.

Tû-liáu ka-kī ê chîⁿ, Liû-khiû iā ēng Tiong-kok ê Hông-bú Thong-pó (洪武通寶), Éng-lo̍k Thong-pó, kap Ji̍t-pún ê Khoan-éng Thong-pó (寬永通寶).

Liû-khiû ê hoat-lu̍t pun sí-hêng kap khin-hêng (輕刑) 2-chióng. Kî-tiong, sí-hêng pun lêng-tî, thâi-thâu, chhiong-chhì (槍刺) 3-chióng. Lêng-tî choan-bûn iōng-lâi thâi boeh siūⁿ chō-hoán ê lâng. Chhiong-chhì sī chiong hoān-lâng pa̍k tī si̍p-jī-kè bīn-téng, ēng chhiong thuh sim-chōng thâi--sí, jiân-āu chiong thâu chām khì. Khin-hêng pun liû-hòng, pha̍k-ji̍t, ngeh (夾), kê (枷, giâ kê iû-ke), thi (笞, ēng soh phah).

Liû-khiû-lâng sèng-keh khah láu-si̍t, chiū-án-ne hoat-lu̍t iā khah kán-tan, choân-kok lóng bô siat hoat-īⁿ. Nā-sī ū àn-kiāⁿ, tō hiòng sam-su-koan kò-chōng, iû sam-su-koan (三司官) lâi phoàⁿ.

Liû-khiû bûn-hoà siū kàu Tiong-kok, Ji̍t-pún 2-ê kok-ka ê íng-hióng, tān-sī Liû-khiû ū ka-kī te̍k-sek ê bûn-hoà.

Tī 1537-nî kàu 1623-nî chi-kan, Liû-khiû pian koè le̍k-sú lāi-bīn thâu pō͘ Liû-koa chi̍p (琉歌集), kiò choè „Omoro saosi“ (おもろさうし). Kî-tiong, „Omoro“ tī Liû-khiû-gí lāi-té sī „koa“ ê ì-sù. „Omoro saosi“ lāi-bīn ū Liû-koa 1554-siú.

17 sè-kí ê sî-hāu, thú-chêng (抒情) ê Liû-koa choè liû-hêng. Liû-koa choè siông ê iūⁿ-sek sī 8, 8, 8, 6 hit khoán ê 30-im iūⁿ-sek, kah Ji̍t-pún ê Hô-koa (和歌) chin chhiūⁿ.

Liû-khiû lâng ēng chit chióng miâ-jī kiò choè „sansin“ (三線) ê khîm. Che sansin sī iû Tiong-kok ê sam-hiân (三弦) hoat-tián lâi ê, āu-boé thoân kàu Ji̍t-pún ê Kyûsyû, hoat-tián sêng „syamisen“ (三味線).

Liû-khiû ê kang-gē siū kàu Hok-kiàn chin toā ê íng-hióng, Liû-khiû chhat-khì sī tùi Hok-chiu ê thoat-thai chhat-khì (脫胎漆器) hoat-tián lâi ê.

Bêng-tiâu ê sî-hāu, Bân-jîn Sam-si̍p-lio̍k-sèng chiong Tiong-kok bú-su̍t tài kàu Liû-khiû, hoat-tián chêng Liû-khiû ka-kī ê bú-su̍t „tii“ (ティー), choè-āu hoat-tián sêng kin-á-ji̍t ê Karate.

Liû-khiû ê i-ha̍k siū kàu Hok-kiàn ê íng-hióng. Kó͘-chá chin choē Ji̍t-pún ê i-seng keng-koè Liû-khiû khì Hok-kiàn ha̍k-si̍p, ū i-seng in-ūi hong-thai bô-hoat-tō͘ khì Hok-kiàn, chiū lâu tī Liû-khiû. Pí-kàu chhut-miâ ê sī choan-bûn hō͘ Siōng Lêng khoàⁿ-pīⁿ ê i-seng Yamazaki Nikyû (山崎 二休).

Liû-khiû le̍k-sú lāi-té iā ū chin choē chhut-miâ ê i-seng, kî-tiong chin choē lâng ū khì Tiong-kok liû-ha̍k koè. Kiû-iông Kì-sū (球陽記事) lāi-bīn kóng, Liû-khiû phài koè lâng khì Hok-chiu o̍h lāi-kho, goā-kho, tī thian-hoa téng-téng ê i-liâu ki-su̍t. 1846-nî, Liû-khiû i-seng Nakati Kizin (仲地 紀仁) hiòng thoân-kàu-sū Bernard Jean Bettelheim o̍h chèng-chu (種珠) tī thian-hoa ê hong-hoat.

1787-nî, Liû-khiû lâng Tobi Asato (飛び安里) hoat-bêng chi̍t khoán hui-hêng-ki.

Liû-khiû lâng sìn Liû-khiû sîn-tō, Ji̍t-pún sîn-tō, Hu̍t-kàu, Jû-kàu kap Tō-kàu, í-āu iā ū lâng sìn Ki-tok-kàu.

Liû-khiû sîn-tō sī Liû-khiû lâi goân-sí ka-kī ê chong-kàu, pau-koat pài chó͘-sian, sìn Utaki (御嶽), sìn Niraikanai (ニライカナイ), sìn Onarigami (おなり神) téng téng. Án Liû-khiû sîn-tō ê kóng-hoat, lâng sí--ah í-āu ē khì Niraikanai lāi-bīn khì, piàn-sêng chit ê pì-iū ka-cho̍k ê sîn-bêng. Che sîn-bêng ē tēng-kî tńg chhù khoàⁿ, pì-iū ka-cho̍k ê pêng-an. Chiū-án-ne Liû-khiû lâng kah Tiong-kok lâng siāng-khoán, ē kiong-hōng ka-kī ê chó͘-sian. Liû-khiû lâng te̍k-pia̍t sìn san-súi kah sim-lîm ê sîn-bêng, che chiū sī Utaki sìn-gióng. Liû-khiû lâng iā kah Hok-kiàn lâng hit khoán sìn thó͘-tī-kong, Liû-khiû lâng kiò i „Tudiikuu“ (トゥティークー ).

Tī Liû-khiû sîn-tō lāi-té, cha-bó͘ ê tē-ūi chin koân. Liû-khiû sîn-tō ê chè-su kiò choè Noro (ノロ), bîn-kan ê ang-î kiò choè Yuta (ユタ). Kui-ê kok-ka choè ko ê Noro sī Kikoe Ōkimi (聞得大君), it-poaⁿ iû kok-ông ê chí-mōe ia̍h-sī cha-bó͘-lâng lâi choè.

Hu̍t-kàu chha-put-to tī 13 sè-kí ê sî-hāu thoân kàu Liû-khiû. Oân-kak-sī (圓覺寺), Thian-ông-sī (天王寺) kah Thian-kè-sī (天界寺) tâng-chê kiò choè „Liû-khiû 3 toā sī“, tān-sī tī Tē-jī-chhù Sè-kài Tāi-chiàn ê sî-hāu, Ji̍t-pún lâng tī chia khí kun-sū ki-tē, choè-āu chit 3-ê sī hō͘ Bí-kok ê hui-hêng-ki chà pháiⁿ--khì.

Liû-khiû lâng iā sìn Tō-kàu, ū pài chó͘-sian kah kuì-choá ê si̍p-koàn. Chhiūⁿ Ná-kong (拿公), Ná-pô (拿婆), Lîm-chúi hu-jîn (臨水夫人), Tân Siōng-su (陳尚書) kah Má-chó͘ chit-khoán Hok-kiàn ê Tō-kàu sîn-bêng, lóng ū Liû-khiû lâng kī biō lâi kiong-hōng.

1622-nî, thâu chi̍t ê Ki-tok-kàu thoân-kàu-sū lâi Liû-khiû ê Yaeyama thoân-kàu. 1844-nî, Hoat-kok thoân-kàu-sū Théodore-Augustin Forcade lâi Liû-khiû, i sī thâu chi̍t ê kàu Okinawa-tó thoân-kàu ê lâng. 1846-nî, Eng-kok lâng Bernard Jean Bettelheim lâi Okinawa thoân-kàu, tī chia ha̍k-si̍p Okinawa-gí, i sī sè-kài bīn-téng thâu chi̍t ê ēng Okinawa-gí hoan-e̍k Sèng-keng ê lâng.

Chù-kha

Chham-khó bûn-hiàn

• Kiú-bí-chhun
• Bân-jîn Sam-si̍p-lio̍k-sèng
• Jiû-oán-ia̍h (Liû-khiû-koán)
• Liû-khiû to̍k-li̍p ūn-tōng

Tī Wikimedia Commons téng ê siong-koan tóng-àn: Ryukyu Kingdom

• Brief History of the Uchinanchu (Okinawans), Uninanchu .
• Okinawa Filming Guide Book 2014–2015 (PDF), Okinawa Convention & Visitors Bureau (OCVBOkinawaFilmOffice), goân-loē-iông (PDF) tī 2017-02-11 hőng khó͘-pih, 2017-02-11 khòaⁿ--ê 
• Comprehensive Database of Archaeological Site Reports in Japan, Nara National Research Institute for Cultural Properties