Sufixo -aina

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

O sufixo -aina ye un sufixo d'orichen latín y deriva de l'acusativo -AGǏNEM de parolas con nominativo -ĀGO, -AGĬNIS. Se troba en unas pocas parolas aragonesas, belunas fitonimos.[1].

Evolución fonetica

L'acusativo -AGǏNEM pierte a consonant oclusiva sonora intervocalica -G-, que l'aragonés se resiste a perder en atras parolas (RUMIGARE > remugar), pero que ye común en a evolución fonetica ta las luengas romances. Se forma un diftongo romanz -ai-, que no evoluciona ta -e- por estar tardana a perda d'a consonant -G- en relación a evolución de IANUAIRU ta chinero.

  • -AGINE > -aina.

A parola sartana de l'aragonés occidental, sartén en aragonés cheneral, presentó una evolución pareixita, pero perdió a -i- debant de -n.:

  • -SARTAGINE > *sartaina > sartana.

Manimenos a evolución d'a terminación -AGǏNEM puet prener atro camín. A parola naya s'interpreta a partir de INDAGINE u *ANDAGINE, y en benasqués en cuenta de ferraina se diz farraya.

Bi ha parolas con terminación en -IGǏNEM que presentarán una evolución pareixita pero con resultau diferent por coincidir dos -ii- cuan desapareixe a -G-:

En o caso d'a parola serrín bi habió una analochía con as parolas rematadas en -IGǏNE.

  • SERRAGǏNE > SERRIGǏNE >serrín

Equivalencias en atras luengas

O equivalent mes claro se troba en o itanián -aggine, que se fa servir pa indicar plantas (borragine, plantaggine), u substantivos indicadors de cualidaz negativas (pecoraggine, mulaggine). A presencia d'o sufixo -aina en castellano se remonta a lo sieglo XV como aragonesismo (a evolución fonetica d'a -AGINE en castellano ye -en), y encomenzó a estar popular en l'argot de chermanía dende o sieglo XVIII (floraina, colaina)[2].

Fitonimos

Os eixemplos tipicos son os fitonimos "borraina", "ferraina" y "plantaina", toz correspondendo a parolas latinas rematadas en -ĀGO, -AGĬNIS con acusativo -AGǏNEM: nominativos BORRĀGO, FARRĀGO y PLANTĀGO, y se i puet incluir tintilaina, derivau de TINCTILĀGO, TINCTILAGĬNIS, que en atros puestos s'ha modificau como vetelaina, vetalaina por contaminación de VIMENE u VITEM,[3] u mesmo como pitixaina u chinchilaina. A parola ferraina presenta a variant farraya en benasqués.

Atros fitonimos que ya no derivan clarament d'un uso en latín con a mesma radiz son "florintaina" (Bupleurum rigidum), "chocaina" (Lactuca serriola, Taraxacum officinale y talment Cichorium intybus), "paretaina" (Parietaria judaica) y "picaina" (Taraxacum officinale). Fitonimos encara por precisar son "chuzaina" y "pilipainas".[4]

En o caso de paretaina se veye clarament que o sufixo -ARIA latín (que en aragonés se convertió en -era), fue substituyiu por o sufixo -aina aragonés.

En o caso de chocaina se veye clarament un cambio de terminación dende -oina, o Taraxacum officinale se diz chicoina en benasqués, chistabín y tellano, y en belsetán ye xicoya seguntes Badía Margarit. A parola chocaina ye una variant de chicoina y deriva d'o latín CICHORIA,[3][5] bien visible en o fitonimo chicoira documentau en aragonés ansotano y en xicoira en catalán.

Atros usos

Atros eixemplos que no se relacionan con fitonimos pero tienen una etimolochía pareixita u que ha suya terminación ha esdevenito igual que o sufixo son:

  • "Zafraina" ye a part d'a gamba oposada a lo chinollo, o que corresponde en anatomía a la fuesa poplitia. "Zafraina" deriva d'o latín SUFRAGǏNE(M), relacionau con FRANGĔRE ("crebar"), y tien un claro cognato en o catalán sofraja.[6]
  • "Chuflaina", "barraina".
  • "Lampaina" ye una taca d'olio. No se documenta en garra parla altoaragonesa, pero por tener o sufixo -aina fa part d'o substrato aragonés d'o castellano de Castelserás.[7]

Formas converchents

A part d'os casos de cambio de sufixo en fitonimos como "parietaina", tenemos casos en os que a evolución d'una parola latina orichinó en aragonés a una parola con una terminación en -aina por casualidat u analochía.

  • "Barraina", ovella que no se sabe de qui ye, ovella que va sola sin pastor ni rabanyo. Talment tienga relación con a parola albarránī ("de fuera" en arabe hispano) como "torre barranya" u os "barranyos" d'a Sierra d'Albarracín.
  • "Laina", que deriva d'o latín LAMIA.
  • "Tararaina" ye una variant local de "tararanya", a estructura filamentosa y apegallosa que fan os animals de l'orden Aracneida, y etimolochicament no sería un caso de sufixo -aina. Tamién se diz "tararainas" a lo fongo azulenco Mucor.
  • "Pedaina"[8] u "peaina"[6] deriva d'o latín PEDANĔA(M), podendo reconoixer-se una metatesi, converchendo con as parolas que presentan este sufixo. A forma teorica d'alcuerdo con a fonetica aragonesa y sin metatesi ye "pedanya", que se documenta en Castelserás fendo part d'o substrato aragonés d'a parla castellana local.[7]
  • Pelinzaina ye como se diz a lo lepidoptero Pieris brassicae. Ye un caso de cambio de sufixo, en tensín ye encara pilazana.

Referencias

Bibliografía