Baxa California

El nome California yá esistía antes del descubrimientu d'América o primer esploración de los europeos en tierres como nome d'un país ficticio y paradisiaco. Ye dudosa la rellación de tal apelación col similar "Califerne", nome d'una reina non cristiana de la Cantar de Roldán, que la so etimoloxía ye distinta (del francés "calife"). Na novela de caballería Les sergas de Esplandián, publicada en 1510 en Sevilla (España), citar por vegada primer el nome tal que lu conocemos anguaño, quiciabes proveniente de "Templada fornax" o ‘fornu caliente' más el sufixu de país -ia.

"Sabéi qu'a la diestra mano de les Indies esiste una islla llamada California mui cerca d'una banda del paraísu Terrenal; y taba poblada por muyeres negres, ensin qu'esistiera ellí un home, pos vivíen a la manera de les amazones. Yeren de bellos y robustos cuerpos, fogosu valor y gran fuercia. La so islla yera la más fuerte de tol mundu, colos sos serrapatosos farallones y les sos pedreses costes. Les sos armes yeren toes d'oru y del mesmu metal ponies máxicos yeren los arneses de les besties selvaxes qu'elles acostumaben domar pa montales, porque en tola islla nun había otru metal que l'oru".

Sicasí, según Fernando Xordán nel so llibru "L'otru Méxicu"^[2] diz:

Cristóbal Colón, qu'al afayar el continente [...]De magar, esa desconocida ya inabordable islla de les amazones habría de llamase California. El nome, otra manera, nun yera nuevu; Montalvo atopar y tomar al lleer El Cantar de Rolando. "Muertu ta'l mio sobrín que conquistó tantes tierres,y agora los saxones remontar contra'l mio,y los húngaros, y los búlgaros y tantos otros, los romanos, los de pulla y los de palermo y los d'África y los de Californe."

Baxa California tien dos mariniegos. Al oeste llenda col Océanu Pacíficu y pel este col Golfu de California. La xeografía del estáu ye bien diversa. La Sierra de Baxa California ta asitiada metanes la península y nel so llargu tramu tien distintes denominaciones; les más importantes son la Sierra de Juárez y la Sierra de San Pedro Mártir, na cual atópase'l Picu de la Encantada - el de mayor altor na península. Dende'l Picu de la Encantada puede apreciase gran parte del Altu Golfu de California y el Desiertu de San Felipe.

Ente estes sierres pueden atopase dellos valles fértiles como los de Guadalupe y el Valle de Güeyos Negros. El clima templáu fai qu'esta área seya escelente pal cultivu de la vide y de delles frutes cítriques. L'área tamién ye rica en minerales. Al sur del estáu, la Sierra avérase más escontra al Golfu de California y allóñase del Pacíficu, formando una planicie al sur llamada los Llanos del Berrendo.

Los vientos del Pacíficu y la corriente marina de California faen que'l clima nel estremu noroccidental seya benignu cuasi tol añu. Les ciudaes costeres de Sableres de Rosarito y Ensenada tienen unu de los meyores climes de Méxicu. Pero por cuenta de esta mesma corriente marina fría, les agües del norte raramente lleguen a la península y esto fai que'l clima fáigase más secu y grebu conforme avanzar al sur. Al sur del pobláu d'El Rosariu, el paisaxe faise desértico. Esti desiertu, sicasí, ye ricu en plantes endémiques como'l Cardón, el Ciriu y el Ocotillo, ente otres. Estes plantes sobreviven en parte gracies a la borrina costero frecuente nel área. El paisaxe desértico puede reparase en tou la so rellumanza al remanar pela carretera transpeninsular MX-1.

Esisten numberoses islles na mariña del Pacíficu. La remota Islla de Guadalupe ye llar de grandes colonies de llobos marinos. Na Islla de Cedros esiste una pequeña comunidá dedicada sobremanera a la pesca. Les Islles de Toos Santos son visitaes por xente dedicada al surf, yá que les sos foles son dalgunes de les más grandes del mundu.

Al este del territoriu, el Desiertu de Sonora apodera'l panorama. Dalgunes de les temperatures más altes nel país rexistrar nel Valle de Mexicali. Sicasí, colos mecanismos de regación del Ríu Colorado, esti llugar convirtióse nun emporiu agrícola. Cerca de Mexicali atópase l'área xeolóxica de Cerro Prieto, que produz cerca del 80% de la lletricidá que rique Baxa California y entá puede esportar l'escedente a California. La Llaguna Salada, que s'atopa ente les Sierres de Juárez y de los cucapá, tamién s'alcuentra cerca de Mexicali. El puntu más altu na sierra Cucapá álzase 1,087 msnm pero'l so monte más famosu ye'l Cuetu de la Centinela, de 781 msnm, por ser símbolu rexonal y parte del escudu de la ciudá de Mexicali.

Na mariña oriental alcuéntrense munches sableres. Dellos poblaos pesqueros y turísticos, como San Felipe y Badea de Los Angeles, son un gran curiosu ente quien busquen aventura, bones sableres y mariscos frescos. L'área al sur de San Felipe ta cuasi ensin desenvolver. Asina mesmu, pueden atopase munches badees con escelentes sableres. Toles islles del golfu de California pertenecientes al estáu tán allugaes dientro del conceyu de Mexicali.

Les mayores fontes hidrolóxiques del estáu son los ríos Colorado y Tijuana. El Ríu Colorado termina'l so llargu calce nel Delta del Golfu de California y les sos agües son aprovechaes pa la regación del valle de Mexicali y pal suministru d'agua a la capital del estáu. El restu del estáu depende de les agües soterrañes y delles preses.

El clima de Baxa California ye bien diversu; varia de mediterraneu a grebu.

El clima mediterraneu alcontrar na parte noroeste del estáu, colos sos branos secos y los sos iviernos frescu y lluviosu. Esti tipu de clima puede atopase dende Tijuana hasta los valles interiores. La corriente fría de California xeneralmente crea borrina cerca de les costes. Esta borrina puede guardase en cualesquier parte del estáu colindante al Océanu Pacíficu.

El cambéu d'altitú escontra la Sierra de Baxa California provoca un clima alpín nesta rexón. Los branos son frescos y los iviernos pueden ser bien fríos. Les nevaes son comunes na Sierra de Juárez (por casu, en La Rumorosa y na Llaguna de Hanson) y na Sierra de San Pedro Mártir (y nos valles interiores ente estes sierres) dende avientu hasta abril.

Les agües son escases de los montes, provocando climes grebos. El Desiertu de Sonora carauterizar por tener branos bien templaos ya iviernos moderaos. El Valle de Mexicali (el cual ta per debaxo del nivel del mar) esperimenta les temperatures más altes del país.

Más escontra'l sur pola mariña del Océanu Pacíficu, el clima tamién se fai desértico; pero nun ye tan extremoso y templáu como na mariña del Golfu de California. Los climes de transición (del mediterraneu al desértico) pueden atopase dende San Quintín hasta El Rosariu. Escontra l'este y cerca del Golfu, la vexetación ye bien escasa y les temperatures son bien altes nel branu. El clima desértico tamién s'atopa en toles islles del Golfu de California. Dellos oasis alcontrar en poblaos como Cataviña, San Borja y Santa Gertrudis.

Flora y fauna

Munches de les especies terrestres o marines qu'habiten na península de Baxa California son orixinaries d'ende. Apocayá, Guadalupe asitióse como unu de los meyores llugares nel mundu pal avistamiento del gran tiburón blancu. La islla ye un santuariu pa la vida selvaxe dende 1975.

La fauna de Baxa California ye rica y variada, pudiéndose cuntar como animales principales los siguientes, arrexuntaos por especies:

• Mamíferos: ballena gris, osu marín de Guadalupe, llobu marín, esguil, borregu selvaxe, berrendo, cabra montés, llondra marina, cacomixtle, coneyu, coyote, que'l so, gatu montés, xabalín, llebre, toma, puma, rata canguro, melandru, tigrillo, venada, xoloitzcuintle, foina y zorrillo.
• Aves: agachona, aguilucho, calandria, alcatraz, uxu, correcaminos, huitlacoche, chachalaca, gallardeto, pita d'agua, garzo, gavilán, gavilueta, ganga, huilota, ferre, páxaru mosca, saltapared, tórtolo, falpayar, cóndor de California.
• Peces: atún, totoaba, carpa, cabrilla, doráu, mojarra, tiburón blancu. De acuacultura: tilapia, trucha arco-iris

Tocantes a la flora, destaca la planta llamada árbol ciriu (Fouquieria columnaris), endémicu de la península.

El saguaro ye de carauterísticu tarmu columnar, que puede algamar un altor de 15 m y un diámetru de 65 cm. Presenta ramificaciones que pueden atopase nun númberu cimeru a 7; y pueden de la mesma presentar nueves ramificaciones. La cantidá de les facetes del tarmu (les costielles), son ente 12 y 24 y son obtuses. Les areolas son de color pardu, y tán dixebraes ente sí unos 2 cm. Na zona apical la distancia ye menor y apaecen recubiertes por un fieltru color pardu. Los escayos radiales pueden ser 12 o más, y les centrales ente 3 y 6 d'hasta 7 cm. de llargor. Son de color pardu y vanse volviendo grises a midida que la planta avieya. Les flores, de pétalos curtios, apaecen na parte cimera de los tarmos. Son d'un destacáu color blancu y tienen 12 cm. de diámetru. El frutu ye coloráu y amás comestible; maurez pel branu. La floriamientu ye en primavera; les flores abrir mientres la nueche y permanecen abiertes parte del día siguiente.

De crecedera bien lenta, calcúlase que 1 metru de saguaro precisa d'unos 30 años nes meyores condiciones de secañu y lluz. La velocidá máxima que puede algamar en dalguna ramificación brengosa ye d'unos 10 cm per añu. Los exemplares más grandes qu'esisten na parte del desiertu que correspuende a Arizona pueden tener 200 o 300 años.Tamién esiste la cachanilla, puede reparase en munchos llugares del valle de Mexicali, anque anguaño llógrase ver en menor cantidá a diferencia de lo que foi nel sieglu XX.

Flora y fauna de Baxa California
Enhydra lutris	Felis concolor	Carcharodon carcharias	Gymnogyps californianus	Xoloitzcuintle
Callipepla californica	Crotalus durissus	Antilocapra americana	Arctocephalus townsendi	Ovis canadensis
Fouquieria columnaris	Eschscholzia californica	Coreopsis gigantea	Carnegiea gigantea	Pinus ponderosa

Nuna remota antigüedá calculada en catorce mil años llegaron a la península pela ruta de les costes del Océanu Pacíficu los primeros grupos humanos nómades, d'economía de subsistencia.

Esistíen tres grupos tribales perfectamente definíos na dómina prehispánica; los pericúes, guaycuras y cochimíes. Los pericúes habitaben la parte sur de la península y estendíense escontra'l norte, dende Cabo San Lucas hasta la parte media de la península. Los guaycuras habitaben la parte media y los cochimíes nel estremu norte.

Paralelamente a los cochimíes anótase la esistencia d'otros grupos nómades tales como; los kumiai (k'miai), una de les families indíxenes que xunto colos cucapá, paipai, kiliwa, cahilla y akula poblaron el norte de la península de Baxa California, toos pertenecientes al tueru yumano.

Baxa California foi poblada orixinalmente polos kumiai (k'miai), una de les families indíxenes que xunto colos cucapá, pai pai, kiliwa, cahilla y akula poblaron el norte de la península de Baxa California.

Les primeres esploraciones españoles

La primer espedición en tierres del estáu de Baxa California

Considérase anguaño a Hernán Cortés como'l conquistador de la península, anque'l primer européu que desembarcó no que güei ye la península de Baxa California foi'l pilotu y navegante español Fortún Jiménez quien al mandu del navío Concepción, que'l so patrón yera Hernán Cortés, columbró y visitó nel añu 1534 la península, de la cual pensó yera una islla.

El primer européu que punxo pie dientro de lo que güei ye l'estáu de Baxa California foi'l navegante Francisco de Ulloa, que percorrió dambes costes de la penísula de Baxa California ente 1539 y 1540, según la mariña del güei estáu de Sonora.

Hernán Cortés, que yá patrocinara trés viaxes d'esploración nel Mar del Sur (Océanu Pacíficu) y los cualos terminaren en fracasos, decidió unviar un cuartu viaxe d'esploración al Mar del Sur al mandu de Francisco de Ulloa en 1539. Partió la espedición del puertu d'Acapulco el día 8 de xunetu del añu citáu a bordu de los buques Santu Tomás, Santa Águeda y Trinidá, al altor de les Islles Maríes viéronse obligaos a abandonar el navío Santu Tomás, polo cual siguieron el viaxe d'esploración nos dos buques restantes.

Ingresaron al Golfu de California y visitaron nel viaxe d'ida y de regresu l'abandonada población de la Santa Cruz, conocida anguaño como La Paz, llegaron al estremu norte del Golfu de California el 28 de setiembre, a lo que se conoz anguaño como desaguada del Ríu Colorado y llamaron a la boca del ríu "Rancón de San Andrés", una curtia acta foi llevantada que'l so testu trescribir:

Yo Pedro de Palenzia, escribán públicu d'esta armada, doi fe y verdaderu testimoniu a tolos señores que lu presente vieren, a quien Dios el nuesu señor guarde de mal, como en ventiocho díes del mes de setiembre de quinientos trenta y nueve años, el bien magnfifíco señor Francisco de Ulloa, teniente de gobernador y capitán d'esta armada pol iustrísimo señor Marqués del Valle de Guajaca, tomó posesión nel rancón de San Andrés y mar bermeya, que ye na mariña desta Nueva España escontra'l Norte, que ta n'altor de trenta y tres graos y mediu, pol dichu Sr. Marqués del Valle en nome del Emperador el nuesu rei de Castiella, actual y realmente, poniendo mano a la espada, diciendo que si había dalguna persona que lo contradixera, qu'él taba empresto para defender, cortando con ella árboles, arrincando yerbes, ximelgando piedres d'una parte a otra, y sacando agua de la mar; tou en señal de posesión.Testigos que fueron presentes a lo que dichu ye los reverendos padres del señor San Francisco, el padre Frai Raymundo, el padre fray Antonio de Mena, Francisco de Terraces, veedor Diego de Haro, Gabriel Márquez. Fecho día mes y añu susodichu. Y yo Pedro de Palenzia, escribán públicu d'esta armada, escribílu según delantre mi pasó; per ende afite equí esti signu mio, que ye tal, en testimoniu de verdá.

Pedro de Palencia, escribán públicu. Frater Ramundus Alilius, Frater Antonius de Mena, -Gabriel Márquez. -Diego de Haro. -Francisco de Terraces.

Dempués de desembarcar y tomáu posesión de les tierres del estremu Norte del Mar Bermeya (Golfu de California), nome que-y dieron pola coloración acoloratada de les agües que se tiñíen coles agües procedentes del Ríu Colorado, empecipiaron el regresu al pobláu de la Santa Cruz, doblaron el Cabo San Lucas ya ingresaron nel Océanu Pacíficu, pola actual Badea Madalena pasó'l día 5 d'avientu ensin ingresar por tar mancáu Ulloa, por causa de una escaramuza que sostuvo colos nativos. Con fecha de 5 d'abril de 1540 dirixó a Cortés dende la Islla de Cedros una rellación de los sucesos de la esploración n'unu de los dos barcos, nel otru siguió cola esploración, nunca más se supo de Francisco de Ulloa y de los sos compañeros de navegación.

La espedición de Juan Rodríguez Cabrillo.

El 24 de xunu de 1542 en tres buques parte la espedición del puertu de Navidá Colima, Méxicu, acompañaben a Juan Rodríguez Cabrillo, marineros, soldaos, indios, un sacerdote, alimentos pa dos años, animales de pies y mercancíes. Cabrillo comanda la pequeña flota a bordu del San Salvador buque insignia qu'él mesmu construyó.

Dempués de zarpar percuerre la mariña de Colima y encarrera escontra la península de Baxa California la cual tuvo a la vista el 3 de xunetu, aportó a San José del Cabo, Baxa California Sur y ende aprovióse d'agua, el día 13 del mesmu mes afaya la Badea de Madalena a la que noma como tal, el día 5 d'agostu ingresen a agües del güei estáu de Baxa California y redescubren la Islla de Cedros na cual permanecen hasta'l día 10 del mesmu mes, prosiguen el so viaxe costeando la península de Baxa California y llevantando mapes, el día 17 de setiembre lleguen al güei puertu d'Ensenada Méxicu al que nomen San Mateo.

D'ende Cabrillo siguió saleando escontra'l norte hasta entrar n'agües del güei estáu de California, onde morrió.

Nun tuvo mayor trescendencia esta visita pa Baxa California, con esceición que la visita quedó rexistrada nes cartes de navegación españoles.

Sieglu XIX

Cola proclamación de la constitución de 1824 instalóse'l territoriu de Baxa California, conformáu polos actuales estaos de Baxa California y Baxa California Sur.

Sieglu XX

1º de setiembre de 1951: El presidente Miguel Alemán anuncia nel so informe que: 

…el Territoriu Norte de Baxa California por razón de la so población y de la so capacidá económica pa subsistir, satisfai les condiciones esixíes pola fracción segunda del artículu 73 de la Constitución Xeneral de la República y por ello l'executivu va promover ante la vuesa soberanía la eleición del estáu llibre y soberanu, de dicha porción territorial integrante de la federación.

16 de xineru de 1952: Publicar el decretu expedíu por Miguel Alemán y aprobáu pol Congresu'l 31 d'avientu del añu anterior, que reforma los artículos 43 y 45 constitucionales, por aciu los cualos el Territoriu Norte de la Baxa California integrar a la Federación como Estáu cola mesma estensión territorial y llendes correspondientes.

23 de setiembre de 1952: unviar a la Cámara de Diputaos una serie de disposiciones complementaries pa la constitución del Estáu de Baxa California.

El gobernador del Territoriu, Alfonso García González ye designáu gobernador provisional del nuevu estáu y encargáu de dirixir el tresformamientu políticu.

31 d'avientu de 1952.- Llánzase la convocatoria pa la eleición de los siete diputaos constituyentes. Los distritos eleutorales yeren Mexicali, 1o. y 2o.; Valle de Mexicali 3o.; Tecate y parte del valle de Mexicali, 40; Tijuana 5 y 6o. y Ensenada 7o.

29 de marzu de 1953.- Realícense les primeres eleiciones nel Estáu. Los partíos contendientes fueron el PRI, el PAN, el FPP (Federación de Partíos del Pueblu y la UNS (Unión Nacional sinarquista). Los trés últimos presentaron candidatos comunes. Los ganadores d'esta eleición fueron los siete candidatos del PRI.

5 de mayu de 1953.- Tien llugar nel Cine Curto de Mexicali l'apertura de sesión del Congresu Constituyente. Ángel Carvajal, Secretariu de Gobernación representó al Presidente Adolfo Ruiz Cortines.

16 d'agostu de 1953.- Promúlgase la Constitución Política del Estáu de Baxa California

25 d'ochobre de 1953.- Llevar a cabu les eleiciones de Gobernador y 1a. Llexislatura nel Estáu, primeres eleiciones en Méxicu en que voten les muyeres. Los candidatos a gobernador participantes fueron Dr. Francisco Cañedo Lizárraga pol PAN, Braulio Maldonado pol PRI y Maurilio Vargas pol FPP; resultando ganadores, tantu na gubernatura como nes diputaciones, los candidatos del PRI. Cabo señalar que pola reforma constitucional de 1953, la L.Y. Aurora Jiménez de Palacios, ye la primer muyer por Baxa California al Congresu de la Unión.

1º d'avientu de 1953.- Toma posesión como gobernador del Estáu'l Lic. Braulio Maldonado Sández.

Les principales actividaes económiques nel estáu de Baxa California son la industria manufacturera, la hotelería y el turismu; tamién son parte d'estes la producción agrícola, ganadera y pesquera. Respectu al sector de comunicaciones, l'estáu cunta con bones y modernes carreteres que xunen los principales destinos dientro y fuera del estáu, según ferrocarriles, puertos marinos y aeropuertos.

Anguaño, el sector hortofrutícola ye unu de les actividaes de mayor ésitu en Mexicali la capital del estáu; cebolla y espárragos verdes tán ente los cultivos más importantes, el algodón y el trigu siguen siendo cultivaos. Hai una feria añal de la agroindustria en marzu d'interés en tou Méxicu y los Estaos Xuníos denomada Agrobaja.

L'Alcuerdo Norteamericanu de Llibre Comerciu de 1994, qu'esanició la mayoría de les restricciones al comerciu ente les dos naciones, pon a Baxa California nuna economía amestada a la del so vecín estauxunidense. Mexicali ta considerada ente les más prósperes ciudaes en Méxicu polos sos recursos y apegu a la frontera d'Estaos Xuníos^[3]

Tijuana la ciudá más poblada del estáu, foi considerada como la capital mundial de les televisiones, pola enorme cantidá de televisiones y monitores de PC que se fabriquen, (14 millones al añu según Businessweek). Esisten anguaño munches empreses dedicaes al ensamble d'artículos electrónicos. La industria llixero y mediano ye considerable. Dos ensambladoras de vehículos tán instalándose na rexón. Delles compañíes con plantes establecíes en Tijuana inclúin Avery Dennison, Sony, Toyota, Samsung, Kodak, Matsushita/Panasonic, Medtronic, Nabisco, COVIDIEN Healtcare, Philips, Pioneer, Plantronics, Pall Medical, Alifaz, Sanyo, Hubbell Lighting, Vimay y Sistemes Médicos Alaris.

División Políticu-Alministrativa

L'estáu estremar en 5 conceyos. Estos, de la mesma, estremar en delegaciones. Hai munchos pueblos, ranchos y otres divisiones territoriales menores.

Conceyos

• Ensenada
• Mexicali
• Tecate
• Tijuana
• Sableres de Rosarito

Ciudaes de la Zona Metropolitana de Tijuana

• Tijuana
• Sableres de Rosarito
• Tecate

Principales ciudaes

• Mexicali
• Tijuana
• Ensenada
• Tecate
• Rosarito

Principales poblaciones

• Santa Isabel
• Ciudá Guadalupe Victoria
• San Felipe
• Progresu
• Ciudá Coahuila
• Ciudá Morelos
• Tecolotes (Baxa California)
• Batáquez
• San Quintín
• La Rumorosa
• Los Algodones
• Ejido Punta Colonet
• Cataviña
• Venustiano Carranza
• Estación Delta
• Estación Coahuila

Amás esisten numberoses islles, ente les cualos destaquen les Islles Coronáu, Guadalupe, Islla Toos Santos, Cedros, Ángel de Guardar.

Población

Según les cifres que refundió'l XIII Censu de Población y Vivienda realizáu pol Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía en 2010, l'estáu de Baxa California cuntaba hasta entós con un total de 3 155 070 habitantes, de dicha cantidá, 1 591 610 yeren homes y 1 563 460 yeren muyeres.^[4] La tasa de crecedera añal pa la entidá mientres el periodu 2005-2010 foi del 5,0%.^[5]

Baxa California ye un estáu habitáu por una población heteroxénea, compuesta na so mayoría por migrantes que llegaron procedentes de tola república mexicana sobremanera por persones residentes d'estaos como Sinaloa, Chiapas, Jalisco y l'Estáu del Mexico. La variedá étnica y la so consecuente diversidá cultural son los sellos distintivos d'esta zona fronteriza, onde s'atopen les dos ciudaes más grandes de la entidá, Tijuana y Mexicali ; esta singular carauterística dio orixe a fondos fenómenos sociales que los sos efeutos y manifestaciones son de cutio estudiaos en prestigiadas instituciones mexicanes y estauxunidenses. Más qu'un estáu que marque diferencies ye un puntu d'unión ente cultures. La so capital Mexicali, una de les ciudaes más nueves de la República, nació cuando s'empecipiaron les obres de regadío nel ríu coloráu, y creció económicamente en función de l'agricultura sobremanera na zona del valle.

Aquel pequeñu pobláu de principios de sieglu ye agora una ciudá con cientos de miles d'habitantes gracies a la fertilidá del Valle de Mexicali, al intercambiu comercial colos Estaos Xuníos y la industrialización que s'empecipió alredor de 1985 cuando'l perfil primordialmente agrícola de la ciudá modificar pol industrial.Nel intre d'unos cuantos años abrieron parques industriales con capitales norteamericanos y asiáticos que confieren un calter dinámicu a les actividaes económiques y amiestos culturales d'esta ciudá, sede de los poder executivo, llexislativu y xudicial del estáu.

Ciudaes más poblaes

Índiz de Desarrollu Humanu

Puestu !width=120px|Conceyu !width=70px|IDH (2005)	Variación respeuto al informe de 2000
1° (1)	Tijuana	0.8778	0.0410
2° (1)	Tecate	0.8687	0.0504
3° (2)	Mexicali	0.8659	0.0280
4° (1)	Ensenada	0.8412	0.0304
5° (1)	Sableres de Rosarito	0.8400	0.0242

Principales ciudaes

Grupos étnicos

Nel estáu esisten 4 pueblos indíxenes, que caltiénense aisllaos de les comunidaes urbanes y sorprendentemente sobrevivieron calteniendo la so llingua costumes y tradiciones ancestrales, estos pueblos son; los kiliwas, los cucapá, los paipai y los kumiai, que tán emparentaos coles tribus yumanas qu'habiten nos Estaos Xuníos.

A nivel posgráu, esisten dos importantes centros CONACyT: el Centru d'Investigación Científica y d'Educación Cimera d'Ensenada (CICESE) y el Colexu de la Frontera Norte (COLEF). Tijuana cunta col Centru d'Investigación en Teunoloxía Dixital (CITEDI), que ye una unidá del Institutu Politéunicu Nacional. N'Ensenada allúguense amás el Centru de Nanociencies y Nanoteunoloxía y l'Institutu d'Astronomía, dambos dependientes de la Universidá Nacional Autónoma de Méxicu.

La Universidá pública más importante del Estáu de Baxa California ye la Universidá Autónoma de Baxa California (UABC). La UABC cuenta amás col nuevu campus Valle de les Palmes CITEC (Centru d'Inxeniería y Teunoloxía.)

Esiste tamién el sistema d'Institutos Teunolóxicos Rexonales n'Ensenada, Mexicali (ITM) y l'Institutu Teunolóxicu de Tijuana, según la Universidá Politéunica de Baxa California (UPBC) en Mexicali y la "Universidá Teunolóxica de Tijuana", dando un sesgu importante al sistema públicu en materia d'educación cimera. N'educación media cimera atópense les preparatorias más desacadas a nivel estatal como'l Colexu de Bachilleres del Estáu de Baxa California (COBACHBC), Colexu d'Estudios Científicos y Teunolóxicos del Estáu de Baxa California (CECYTEBC), Colexu d'Educación Profesional Téunica de Baxa California (CONALEPBC). Según a nivel nacional DGB (Preparatoria Federal Lázaro Cárdenas), DGETI (CBTIS, CETIS), DGETA (CBTA), DGECyTM (CETMar), ente otros.

Esisten Universidaes Privaes nel Estáu, dalgunes d'elles son el Centru d'Enseñanza Téunica y Cimera (CETYS Universidá), Universidá Católica Teunolóxicu de Baxa California, la Universidá del Valle de Méxicu Campus Mexicali, la Universidá Iberoamericana Tijuana (perteneciente al Sistema Universitariu Xesuita), Univer Noroeste, la Universidá Xochicalco, la Universidá de les Californies (UDC), Escuela Cimera de Comerciu Esterior ESCOMEX, ente otres.

Amás de les mentaes enantes, en Baxa California pueden atopase Escueles Normales en cada conceyu, éstes dedicaes a la formación de maestros de preescolar, primaria, educación física y educación especial. La más importante ye la Benemérita Escuela Normal Urbana Federal Fronteriza, allugada en Mexicali, fundada en 1940 (BENUFF) qu'ufierta anguaño 3 llicenciatures: Lic. n'educación primaria, y en dos rames de la educación especial: area motriz, y problemes d'aprendizaxe.

Esiste gran variedá gastronómica, yá que ye un estáu de migrantes:

Comida:

• Llagosta
• Comida china
• Carne asao
• Tacos de pexe
• Torta Baxa California
• Tacos de borregu
• Mariscos

Postres:

• Pan Duce
• Coyotas
• Corico
• Oblees
• Empanaes (mexicanes y estauxunidenses)

Bébores:

• Margarita
• Vinu tinto
• Cerveza
• Tequila
• Sangría preparada
• Cuba Llibre
• Clamato preparáu

L'estáu de Baxa California ye un estáu bien activu nos deportes cunta con clubes de Fútbol, Béisbol, Baloncestu, boliche. natación, etc. Cunta con 3 Centros d'Altu Rendimientu (CAR) n'Ensenada, Tijuana y Mexicali. Tamién cunta con estadios en cuasi toles ciudaes.

• Ensenada
  • Marineros d'Ensenada (Béisbol)
  • Pescadores D'Ensenada FC (Fútbol)
  • CF Diablos d'Ensenada (Fútbol)
  • Freseros de San Quintín (Béisbol)

• Mexicali

• • Soles de Mexicali, xueguen nel Auditoriu del Estáu (Baloncestu)
  • Águiles de Mexicali, xueguen nel Estadiu B'Air (Béisbol) (antes conocíu como ("El Nial de les Águiles")
  • Aguiluchos de Mexicali, xueguen nel Estadiu B'Air (Béisbol) (antes conocíu como ("El Nial de les Águiles")

• Tijuana

• Club Tijuana Xolos de Tijuana, xueguen nel estadiu Caliente (Fútbol)
  • Toros de Tijuana, xueguen nel estadiu Gasmart (Béisbol)
  • Tijuana Zonkeys, xueguen nel Auditoriu Municipal (Baloncestu)
    • Toritos de Tijuana, xueguen nel estadiu Gasmart (Béisbol)

• Rosarito
• Langosteros de Rosarito (Béisbol)

L'estáu robló los siguientes alcuerdos d'hermanamientu:^[7]

• California, Estaos Xuníos.^[7]
• Castiella y Lleón, España.^[8]
• Jiangsu, China.^[9]

• Estaciones de radio nel estáu de Baxa California
• Orixe del nome de California
• Alta California
• Baxa California Sur
• California
• Estaos de Méxicu
• Ríu Tijuana
• Sebastián Vizcaíno
• Temporada de furacanes nel Pacíficu, 2003
• Turismu en Baxa California

Océanu Pacíficu	California	Sonora /  Estaos Xuníos d'América
Océanu Pacíficu		Golfu de California
Océanu Pacíficu	Baxa California Sur	Golfu de California

• (2001) L'Estáu de Baxa California. España: Ediciones Nueva Guinea.
• «Méxicu en cifres». Consultáu'l 5 d'ochobre de 2011. «http://www.inegi.org.mx/sistemes/mexicocifras/default.aspx»

• L'otru Méxicu, Biografía de Baxa California, autor Fernando Xordán (1951), editores actuales UABC y Conaculta.
• Orixe de la pallabra California archivu.pdf Ensayo sobre l'orixe del nome California, tomáu del llibru en llinia De cueva pintada a la modernidá: Historia de Baxa California Universidá Iberoamericana (campus Tijuana), autor Antonio Ponce Aguilar, 2002.
• Les Islles de Baxa California (1978) por Manuel Foglio Carrasco.

• Gobierno del Estáu de Baxa California — sitiu web oficial.
• Sitio de la Secretaria de Turismu de Baxa California.
• GO LA PAZ ; Sitiu oficial Fideicomiso de Turismu de La Paz Baxa California.