Jiddisch im Boarischn

De Boarische Sproch hod vui Weata ausm Jiddischn („Jiddismen“) und wesntli sejtna ausm Hebräischn („Hebraismen“) entlehnd. Vui Ausdrick kemman aa iwas Rotwejsche, des wo sejm jiddische Weata iwanumma hod. Rotwejsch guit ois da wichtigsde Middla vo Jiddismen im deitschn Sprochraum.[1] Neiadings san jiddische Weata aa iwas Hochdeitsche ins Boarische kemma, beispuisweis "zockn".

Weata ausm Jiddischn

Weata wo woascheinle direkd ausn Jiddischn is Boarische kemma san. Weata wo s aa i da deitschn Umgangssproch git - u wo aa iwa d Umgangsproch is Boraische eine sa kantatn -, san mid (U) kennzaichnad.

Recht sichare Weata ausn Jiddischn
BoarischJiddischHebräischOmeakung
asbaldowan, asbållåwern[2] (U)בעל־דבר baldower "dea um den wou s gejt, da Kandidat, da Konkurrent, da Teifl"[3]בעל הדבר baʿal had-dāḇār id.aslaffa, dakundn; wul iwa s "Rotwelsch"
betuachd[4] (U)בטוח betuach „sicha, vatraunswiadig“בָּטוח baṭuaḥ, batuach „vatraunsweat“, vo בָּטַח batach „vatraun“heit im Boarischn: reich, woihobnd (hod nix mid Tuach z doan).
Pahel,[5] Bahöö,[6] Pahöl[2]בהלה behole „Tumult“[3]בהלה behālā "Panik"Streit, Afregung, Bohai[4][7]; Buhai u Beholle (Behöll) san scheints vaschidn.
Chuzpe (U)חוצפה Chuzpeחֻצְפָּה Chuz'pa, [χuts'pa]Frechheit (im Sinn vo Frechheit siegd), Dreistigkeit (mid an gwissn Schmäh)
Eizes, Ezzes[6] (Pl.)עצות Ejzesעצות 'Ēzot = RodschlegTipps
Ganov[4] (U), Ganeff[6]גנב Gannev, pl. Gannovimגנב Gannāv [ga'nāv] „Diab“Vgl. Schmeller Ganfer "Diab" vo gamfen, jidd. ganwen, "stiwitzn".[8]
Gicks, Gicksnגיקס Gicks „Narrischkait“[9]-Fahla[10]
GmauschlMoische „Moses“מֹשֶׁה mosche „Moses“Gsuada, Gschwätz, laas Zeich[2]
Hawara, Haberer, Habschiחבֿר chaver (Freind, Komarod, Spezl)חַבֵר chaver (=Freind, Spezl), Plural: חַבֵרִים chaverim (=Freind)Freind, Spezl; Liabhowa, Gschamstara; Hawarei (Haberei) = Vettanwiatschoft (negativ)
Kamuff (Nordb.)[2][3]חנופה Chanufe "Schmeichlari"חנופה ḥănufā "Schea-Toa, Gschmeichl"a deppads Wei; vgl. Schmeller Kanuff "Spitzbuab".[11]
kåpores, kabores [2]כפרות kaporesכפרות kappārot Kapparotkaputt, hinig, toud; eingle da Oamd, da "Buaßtog", d Zeremoni vua n jid. Feiatog Jom Kippur (wenn d Hendln kapores gea, na wean s gschlacht)
Kassiba, kassiban [kaˈsiːbɐ] (U)כּתיבֿה jidd. ksiwe „Schreim, Schriftstick“[12]כְּתִיבָה keṯīvā(h), „(s) Schreim“genaue Grundfoam strittig.
koscha, kåuscha[2] (U)כשר koscher ['koʃɛr]כּשר kascher, [ka'ʃɛʀ]koscha moant uaspringli rein. Domid san ba de Judn Speisn gmoand, de wo noch da Tora dalaubd san. Es Gengtoal is trejfe טרפה.
Måckas[2]מכה make(s) Abszess, Gschwiaמכה makkā "Valetzung, Schloch, Bletzn"Valetzung
Malochn (U)מְלָאכָה melo(')cheמְלָאכָה melā(')ḵā(h) Oabat, Aftrog„Oabat“.
Masn, Masl, Massl[2]מזל masl „Glick“מזל Masal [ma'zal]„Glick“; Sprichwoat: „a Masn hom“ oda „a Masl hom“ (Glick hom), vua oim in Östareich[13]
mauschln, mäuschln[14] (U)Moische „Moses“מֹשֶׁה mosche „Moses“af jidische Oat ren,[2] si jidisch beteting, ollaloa Kloahondl treim,[14] hinta vuaghoidana Haund zischln (?)
Mauscherl[14]Moische „Moses“מֹשֶׁה mosche „Moses“a Jud[14]
meschugge[2] (U)משוגע (Meschugge) [me'ʃuge]מְשׁוּגָע (Meschugga) [meʃu'ga]S jiddische Woat fia „varuckt“ kummt van hebräischn meschuga (varuckt, waunsinnig).[15]
Mischpooge,[2] Mischpuche (U)משפחה Mischpoche [miʃ'puχe]מִשְׁפָּחָה Mischpāchā [miʃpa'χa]Famij, Gsejschoft, Bande
mosern[16] (U)מוסרן[3] musern "tadln"מוסר Musār "Moral, Zichtigung"grántln
Pajes[17]פאות peyesפאות pẹʾotSchleaffahoa wo ma ned obschern deaff, Pajes
pleite, bleide,[2] Pleitegeia (U)פליטה (Plejte) "Flucht"פליטה (Pəlētā)Zammgsetzd ausm aschkenazisch-hebräischn Woat plejte und am Woat geher, wo im westjiddischn za gajer wead. De jiddische Redewendung plejte gejn bedeidd uaspringli "si ausm Staub mocha, flichtn". Da plejte-gejer woa oisdann oana, wo de Flucht eagriffa hod. Eascht duach de voiksetymologische Umdeitung is da "Pleitegeia" draus gmochd worn.
Pschuras (Nordb.)[2]פשרה pschore(s) "Kumpromis, Arrangement"פשרה pəschārāunerlaubter Profit
Reiboch, Rewag, Reewåch[2] (U)רווח rejwach „Zins“רווח ['revaχ])„Profit, Gwinn“. Heit moast im Sinn vo „hochn“ Profit vawendd. In Weanarischn und Ostestareichischn aa ois: „Rewag“ im Sinn vo „Nutzn, Voatei“ gebraichli: „Des hod koan Rewag“[18]
Säigl (Nordb.) [2], Sêchel[3][19]שכל Sejchl "Vastond"שכל SẹchälVastond
Schaawas[2]שבת Schabes "Sabbath, Samstag"שבת Schabbāt id.Sabbath, "Schaawasdeckl" scherzhaft fia Huat[2]
Schixn, Schicksשיקסע Schikse "Pomeranzn, nedjidischs Diandl"שיקצא Schikza "Obschai"a Schimpfwoat fia a Diandl; is semantisch mim Gallzismus „schick“, franz. chic, vamischt woan.[9]
Schlamassl, Schlåmåssl[2] (U)שלימזל Schlimasl "Unglick"שְׁלֵימַזְל Schlẹmasl "Pechvuagl"Unglick; Gengstick za: „Massel“; „Schlamassel hom“ – bedricknde Sorgn hom; „in am Schlamassl stecka“ – in oana aussichtslosn Situazion stecka.
Schmiaשמירה schmīre „Woch“שמירה schəmīrā „Woch“„Woch hoidn, afpassn ob jemand kimmd“; Wochleit, Kiwarei
Schmonzesשמאנצעס Schmonzes "Gsumps, Gschmaada"שְׁמַנְצּוֹת omed "Aswichs, Litzn, Allian"Unsinn, Bleech
schmusn[20]שמועסן schmuesn „ren, se untaholtn“שמועות Schemu'ot "Gred, Trotscharei"ren, plaudan; zuaren, schmeicheln; se untaholtn
Schnorra [21] (U)שנאָרער Schnorer-Wei Bettlmusikantn oft mid Leaminstrumentn wia da Schnorrn duachs Land zong san, is de jiddische Form: Schnorre van Instrumentennam af de Musikantn ibatrong worn.
schachan[2][3] (U)שאכערן schachern / סחרן sachern "kraaman, gschaftln, 'Greisslerei' treim"סחר sachar „hånnln“feilschn, intensif handln[22]
schochtn, schächtn[2] (U)שחטן schechtn (part. geschochtn) "schlochtn"שחט (schachat, [ʃa'χat])
„schlochtn“
rituej richtig schlochtn
schofel[2][3]שפל 'schofelשפל 'schāfālschlecht, schäbig, tschech. šoufl[23]
Stuss[2][3] (U)שטות schtus [ʃtus]שטות šêṭût „Unsinn, Noarrheit“„Unsinn, Noarrheit“
Tacheles redn[4][24] (U)תכלית tachles „Zweck, zweckmäßigs Handln“תכלית tachlitoffn und deitli redn, Kloartext, mdt am Sinn oda Zui
dräiva, träif (Nordb.)[2]טרייף trejf, טרפה trejfeטרפה ṭərēfā id.ned nou jid. Ritus gschechtts (Fleisch)
Tinnef[4][6][25]טינוף tinnef „Dreg, Schmutz; Exkrement“[9][12]טינוף ṭinnûf [ti'nuf] id.Tinnef „Krempl, Graffl; Krampf; (ban koatln) a schlechts Blatt“ is scheints im 19. Joarhundad vo da 'Gaunasproch' i d deitsche Umgangsproch kemma.[26]
zockn, zocka (20.Jh.)[27]צחקען‎ zchoken „spuin“[12]צְחוֹק‎ zchoq „Gspaß, Glächta“, שחק‎ sāchaq „lochn; spuin“„Kompjutaspui spuin“; „Glicksspui spuin“ (engl. gsoat gembln), mehra fia ned tradezionelle Glücksspui, sunst aa schanzn, hasard spuin oda a konkretana Asdruck wia koatln; vgl. aa olausn fia ozockn.
Zores, Zooras[2][3] (U)צרות zores [tsores] „Soagn“צרות zarot [tsa'ʀɔt] „Soagn, Kumma“Ärga, Streit, Duachanonda
vgl. Redewendung „(gib eam) Saures“; z Frankn im 19. Jh. aa Gsindl.[28]

Weata i da Peripheri

Jiddische Weata, wo se i da Peripheri vom Frenkischn zen Noadboarischn, u. A. z Neambeag u Fead, finna.

Weata vo da Frenkisch-Noadboarischn-Peripheri
BoarischJiddischHebräischHochdeitsch und Omeakung
*Brôges, Brauches (Nürnb.)[29]ברוגז brojges „zurne; ogfressn, grante“[3]ברגז b-roges "i Raasch; Streit"Vadrossnhait, Grant, Zurn
miis, miesמיאוס mies „schlecht, zwida“[3][9][30]מיאוס mi’us „Widalikait, Grausligs“Im Iwagangsdialekt zen Noadboarischn nogwisn.[9] Za Heakunft vgl. Klepsch S. 1059: „Die zahlreichen Belege aus hochdeutschen Mundarten, auch schon vom Anfang des 20. Jh. lassen Zweifel an der Feststellung bei Kluge/Seebold, 477 aufkommen, das Wort habe sich erst 'im 19. Jh. von Berlin verbreitet'.“
Zoffסוף‎ ßof „End, Schluß“סוף‎ ßof id.Zoff „Streidarei, Krach, Fetzn; vgl. d Wendung „Schluß machn“. Im Iwagangsdialekt zen Noadboarischn z Fead u Neambeag nogwisn.[9]

Etymologisch ungwisse Weata

Weata wo mim Jiddischn zammbracht wean owa ned sicha san.

Etymologisch ungwisse Weata wo mim Jiddischn zammbracht wean
BoarischJiddischHebräischOmeakung
auskocht[31] (U)חכם chochem (owa umstrittn)חכם chacham „wif, gscheid“meglichaweis a Kontaminazion aus boar. "auskochn" und rotw. "auskochemen", des wo afs jiddische "chochem" zruckgehd[32]
Bamme (U)Noch Wolf ibas Jiddische (ängstlicha Mensch) ausm Hebräischn בַּעַל baal = Herr und ema = Ongst, is owa unsicher, vgl. BWB I, Sp. 991.
Beisl, Beize, Beiz[9]בַּיִת bajis Haus[33]בַּיִת bajitWiatschoft; vom hebräischn בַּיִת bajit ibas Jiddische bajis (boads Haus), tschech. pajzl,[23] ins Boarische ibanumma. Im Weanerischn wean Gostwiatschoftn ois „Beisln“ bezeichnd. Bair. Boazn un alem. Beiz spricht owa eanda dogeng. Beisl, Beiz u Boaz wiad aa mit romanisch un ital. baita "Hittn" zammbracht.[34]
blau, blåu[2][35] (U)בלא‎ bloy "ohne"בלא be-lo [bɛ'lɔ] „mid nix, ohne“bsoffa, fei sei, nix leistn woin; vgl. owa Pfeifer Etymologisches Wörterbuch: blau ois Foab vo da Sinnestaischung...
eisoafn (jdn. ~)[36]sewel „Dreck“זבל ['zɛvɛl]) „Mist, Dreck“„betriang“; meglichaweis ausm Rotwejsch „beseiwelen“
Gauna[4]יוון JownGriachaland“, eigtl. Jonienיוון JāwānVgl. owa Klepsch: Die Etymologie ist umstritten.[9] Nougwisn seit 1753.
gschlaucht (U)schlacha „afn Bodn schmeissn“easchepfd
hussn[6][37]הותת (hoṯeṯ) Ps. 62,4 „anschreien“[38]„hetzn“
Kaff (U)כפר kefar „Doaf, Provinznest“S Woat fia „kloans Doaf, Nest, wo da Hund begrom is“ kimmd ibas Jiddische van hebräischn Woat כָּפָר kafar (= „Doaf“). Im EWD wead da Ausdruck owa af zigeinarisch gaw 'Doaf' zruckgfiahd. (W.Pfeifer, Etymologisches Wörterbuch des Deutschen, Minga: dtv 1995, S.607).
Kaffakapher „Baua, Simpe“ausn rotw. „Baua, Depp“
Kiis, Kies[39]כִיס kiß „Gejdbeidl, Beidl“[9]כִיס kiß [kis] id.Gejd, Diredare“. Vgl. owa Flins, Schotter etc. Ban Schmeller ned im iwatrongan Si.[40]
Gluft, Kluft[2][4][16] (U)qĕlippä „Schoin, Rindn“„Gwand“, iwas Rotwejsche
Koi[41] redn; vakohln (20.Jh.)[2]קול kol "Stimm"qôl „Stimm; Ton, Lärm; Schoi, Echo; Posizion, Osicht“[42]Vgl. Schmeller die Kalle „Gred, Gschwätz“.[43][44] Vgl. semanitsch aa alem. Chabis fia deitsch „Kohl“ u „Unsinn“.
Ramsch (U)ראמש Ramschweatloses Zeigl; ongeble vo רָמָאוּת ramoes/rama'ut "Betruug", d Heakunft von Jiddischn is unsicher, kimmd meglichaweis aa van mhd.: râm.[9]
schäkan (U)chejk „Busn, Vagina“ oda shakar „liagn“חֵ(י)ק‎ „Schoß“flirtn, mid Weiba scheazn; vamuetli ned jiddisch, vgl. Alfred Klepsch: Westjiddisches Wörterbuch, Band II, 2004, S. 1229: D Eagebniss sprecha geng a hebrejsche Heakunft.
schleima, eihschleima (U)schelem ['ʃɛlɛm] „Eastottung; Dank“ od. schalmon [ʃal'mɔn] Bestechungsgschenkschmeichln
Schmian- (U)זמרה simrah [zim'ʀa] (= Gsong)Schmian(-theata, -nkomedie) im Sinn vo oana Schauspuibühne, tschech. šmíra[23]
Techtelmechtel[16][45]Techtelmechtel is a Reimwoat, wo s Woat tachti (= „hoamli“) um a l daweidad wead (techtl) und in leichta Variazion (mechtl) wiedahoit wead, owa unsicher. Is woascheinle vom Dialekt i d Umgangssprooch.
tofte, toffe,[46] tof[25]doff „guad, schean“[9][47]טוֹב tov „guad“es hoaßt, iwa d 'Gaunasproch'; vgl. owa ba Schmeller toff, tafft, tüffi "stoak, hefti" evtl. zua mhd. tüften "dampfn".

Schau aa

Literatua

  • Salcia Landmann: Jiddisch. Das Abenteuer einer Sprache. Walter-Verlag Olten, Freiburg 1962, ISBN 3-548-35240-5.
  • Peter Wehle: Die Wiener Gaunersprache. Eine stark aufgelockerte Dissertation. Reihe Wiener Themen. Jugend und Volk, Wean 1977, ISBN 3-7141-6052-3 (Wean) und ISBN 3-8113-6052-3 (Minga).
  • Ronald Lötzsch: Duden Taschenbücher, Bd.24, Jiddisches Wörterbuch. Bibliographisches Institut, Mannheim; 2. Aufl. 1992, ISBN 3-411-06241-X.
  • Heidi Stern: Wörterbuch zum jiddischen Lehnwortschatz in den deutschen Dialekten. Niemeyer, Tübingen 2000, ISBN 3-484-39102-2.
  • Siegfried Kreuzer: Von Ave bis Zores. Hebräische und semitische Wörter in unserer Sprache. Zeitschrift für Literaturwissenschaft und Linguistik 121 (2001), 98–114.
  • Hans P. Althaus: Zocker, Zoff & Zores: Jiddische Wörter im Deutschen, Beck, Minga 2002, ISBN 3-406-47616-3
  • Hans P. Althaus: Kleines Lexikon deutscher Wörter jiddischer Herkunft. Beck, Minga, 2. Aufl. 2003. ISBN 3-406-49437-4.
  • Leo Rosten: Jiddisch. Eine kleine Enzyklopädie. Deutscher Taschenbuchverlag, Minga, 4. Aufl. 2003, ISBN 3-423-24327-9
  • Hans P. Althaus: Chuzpe, Schmus & Tacheles: jiddische Wortgeschichten. Beck, Minga 2006, ISBN 978-3-406-51065-6

Im Netz

Beleg