Pagrogaring na intelektwal
An pagrogaring na intelektwal o intellectual property (IP) iyo an sarong kategorya nin pagrogaring na kabali an dai nakakaptan na tinogdas nin intelihensya nin tawo.[1][2] Igwa nin dakol na klase nin pagrogaring na intelektwal, asin an ibang mga nasyon pigmimidbid an labi pa sa iba.[3][4][5] An pinkamidbid na klase iyo an mga patents, copyrights, trademarks, asin trade secrets. An modernong konsepto kan pagrogaring na intelektwal pinauswag sa England kaidtong ika-17 asin ika-18 na siglo. An terminong "intellectual property" nagpoon na gamiton kaidtong ika-19 na siglo, minsan ngani dai nangyari sagkod na uminabot an kahurihan kan ika-20 na siglo na an pagrogaring na intelektwal nagin komun sa kadaklan kan sistemang ligal sa kinaban.[6]
An mga parasuportar kan ley na manonongod sa pagrogaring na intelektwal parating piglaladawan an saindang pangenot na katuyuhan na iyo an pag-enganyar sa pagtogdas nin mahiwas na baryedad nin na intelektwal na produkto.[7] Tanganing makamtan ini, nagtatao an ley sa mga tawo asin mga karapatan sa pagrogaring na negosyo nin siring na impormasyon asin intelektwal na produkto na sindang tinogdas, parating para sa limitadong panahon. Nakikipagsuhay an mga parasuportar na huli sa Ley na IP nagtotogot sa mga tawo na protektaran an saindang orihinal na mga ideya asin ibitaran an bakong otorisadong pagkopya, pigguguno kan mga paratogdas an mga darakulang indibidwal na ekonimikong benepisyo gikan sa impormasyon asin an intelektwal na produkto na saindang tinogdas, asin kun siring igwa nin dakol na ekonomikong tandan o insentibo tanganing matogdas sinda sa enot na pa sana.[7] Nagtutubod an mga adbokato kan IP na an mga ekonomikong tandan na ini asin an mga ligal na proteksyon na ini nagpapahiro kan inobasyon asin minaambag sa teknolohikal na pag-uswag.[8]
An mga dai nakakaptan na naturalesa kan pagrogaring na intelektwal nagpepresentar nin kadipisilan kapag pigkompara sa tradisyonal na pagrogaring siring kan daga o produkto. Bakong siring kan tradisyunal na pagrogaring, an pagrogaring na intelektwal sarong "indivisible", huli ta an mayong kasagkoran na bilang nin tawo sa teorya pwedeng "konsumuhon" an intelektwal na produkto na na dai iyan nagigin depleted.[9] Dugang pa, an mga investments sa intelektwal na produkto nagsasakit sa appropriation problems: an mga kagsadiri nin daga pwedeng palibotan an saindang daga nin masarig na kudal asin mag-empleo nin armadong parabantay tanganing maprotektaran iyan, alagad an mga paragibo nin impormasyon o literatura pwedeng sa parati maggibo nin dikit tanganing patunongon an saindang enot na parabakal na dai iyan paggibohan nin kopya asin ipabakal iyan sa hababang presyo. An pagbalanse kan mga karapatan tanganing sindang magin maninigong makusog tanganing enganyaron an pagtogdas kan intelektwal na mga produkto alagad bakong makusogon na marhay na pig-iibitaran an lakop na paggamit kan produkto iyo an pangenot na pokus kan ley manonongod sa pagrogaring na intelektwal.[10]
