ئەلێکساندەر ڤۆن ھومبۆڵت

فریدریش ویلھێلم ھاینریچ ئەلێکساندەر ڤۆن ھومبۆڵت (بە ئەڵمانی: Alexander von Humboldt ١٤ی ئەیلوولی ١٧٦٩ - ٦ی ئایاری ١٨٥٩) نووسەرێکی فەرھەنگی، جوگرافیناس، مێژوونووسی سروشتی، دۆزەرەوە، و لایەنگرێکی کاریگەر بوو لە فەلسەفە و زانستی ڕۆمانسی. برا بچووکی وەزیر و فەیلەسوف و زمانزان ویلھێلم ڤۆن ھومبۆڵت (١٧٦٧-١٨٣٥)ی پڕووسی بووە. کارە چەندایەتییەکەی ھومبۆڵت لەسەر جوگرافیای ڕووەک بناغەی زانستەکانی جوگرافیای زیندەوەری دانا. داکۆکیکردنی ھومبۆڵت بۆ پێوانە جیۆفیزیکییە درێژخایەن و بەرنامەییەکان، بنەمای زانستی موگناتیسی و کەشناسی نوێ بوو. ^{[١] [٢] [٢] [٣] [٤] [٥]}

ھومبۆڵت لە نێوان ساڵانی ١٧٩٩ بۆ ١٨٠٤ بە شێوەیەکی بەرفراوان گەشتێکی زۆری لە ئەمریکادا کرد و بە یەکەم کەس دادەنرێت کە لە ڕووانگەی زانستی نوێوە لێکۆڵینەوە و وەسفیان کردووە. گێڕانەوەی ئەو سەبارەت بەو گەشتە لە کۆمەڵە بەرگێکی گەورەدا لە ماوەی ٢١ ساڵدا نووسراوە و بڵاوکراوەتەوە. ھومبۆڵت یەکێک بوو لە یەکەم کەسەکان کە پێشنیاری کرد ئەو زەویانەی ھاوسنوورن لەگەڵ زەریای ئەتڵەسی (ئەمریکای باشوور و ئەفریقا بە تایبەتی) سەردەمانێک یەک بوون. ھومبۆڵت بەکارھێنانی وشەی گەردوونی لە فەلسەفەی یۆنانی کۆنەوە زیندوو کردەوە، و لە خستنەڕوویەکی فرە بەرگی خۆیدا ھێنایە ناو خستنەڕووی (گەردوون)ەوە، کە تێیدا ھەوڵی یەکخستنی لقە جۆراوجۆرەکانی زانست و کولتوورەکانی زانستی دەدا. ھەروەھا ئەم کارە گرنگە چەمکێکی گشتگیری بۆ گەردوون وەک یەک بوونێکی کارلێککار ھان دا. ھومبۆڵت بە یەکەم کەس دادەنرێت کە باس لە دیاردە و ھۆکاری گۆڕانی کەشوھەوا دەکات کە بەھۆی مرۆڤەوە دروست دەبێت، بە پشتبەستن بەو تێبینیانەی کە لە کاتی گەشتەکانیدا لە ساڵی ١٨٠٠ و دیسانەوە لە ساڵی ١٨٣١دا کە کردوونی. ^{[٦] [٧] [٨] [٩]}