ژن لە ئیسلامدا
ئەزموونی ژنانی موسوڵمان بەشێوەیەکی فراوان دەگۆرێت لە نێوان کۆمەڵگە جیاوازەکان دا[١] و پابەندبوونیان بە ئایینی ئیسلامەوە ھۆکارێکی ھاوبەشە کە کاریگەری لە ژیانیان دەکات و ناسنامەیەکی ھاوبەشیان پێ دەبەخشێت کە دەکرێت وەک پردێک بێت لە نێوان جیاوازییە کلتووری، کۆمەڵایەتی و ئاببورییە فراوانەکەی نێوانیان.[١]
لە چوارچێوەی ئەو کاریگەرییانەی کە دەورێکی گرنگی بینیوە لە پێناسەکردنی ڕەوشە کۆمەڵایەتی، رۆحی و گەردوونییەکانی ژن بە درێژای مێژووی ئیسلام دەقە پیرۆزەکانی ئایینی ئیسلامە وەک قورئان و وتەکانی پێغەمبەر (حدیث).
کاریگەرییەکانی دی بریتییە لە دابونەریتە کلتوورییەکانی پێش ئیسلام، وەک: یاسا عەلمانییەکان کە بە تەواوی لەلایەن ئیسلامەوە پەسەندکراون بەمەرجێک بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ دژایەتی بنەماکانی ئایینی ئیسلام نەکەن،[٢] دەسەڵاتە ئایینییەکان و دەزگاکانی سەر بە حوکمەت (وەک: ئەنجومەنی زانایانی ئەندەنوسیا و بەڕێوبەرایەتی کاروباری ئایینی کە بە دیانەتی تورکیاش ناسراوە) و مامۆستا و ڕابەرە رۆحانییەکان کە زۆر گرنگە لە ڕێبازی سۆفیگەری (لْتَّصَوُّف) ئیسلامی دا و زۆرێک لە شوێنکەوتووانی ئەم ڕێبازە و یەکێک لە بەناوبانگرتینیان (ئیبن ئەل عەرەبی) ھەستاون بە نووسینی کتێب و نووسراو کە بەمەبەست لێیان ڕوونکردنەوەی چەمکی ئەو ھێماگەرییەی دەرەوەی سروشت بووە لە بنەمای ژندۆستی ئایینی ئیسلام دا.[٣]
بەڵام ناکۆکییەکەی زۆر ھەیە لەسەر شێوازی لێکدانەوەی ئەم سەرچاوە و بەرھەمانە لەلایەن ھەردوو ڕێبازە ئیسلامییە سونی و شیعییەکانەوە. دیارترینیان ئەوانەی سەر بە وەھابی یان سەلەفییەکانن کە بەنزیکی ڕێژەی ٩٪ ی تێکڕای موسوڵمانانی جیھان پێکدەھێنن[٤] و زۆر بە دیاریکراوی و ئاشکرا ڕەتی ڕێبازی سۆفیگەری دەکەنەوە کە ئەم ڕەت کردنەوەیە کاریگەرییەکی قوڵی دەبێت لەسەر شێوە و وێنەی ژنان لەو ڕێبازانەدا.[٥]
سەرچاوە کاریگەرەکان
لە ئیسلام دا چوار سەرچاوە ھەیە کە کاریگەرییان ھەیە لەسەر ژن. قورئان و وتەکانی پێغەمبەر (حدیث) بە سەرچاوەی سەرەکی و (إجماع) و (قیاس) بە سەرچاوەی لاوەکی دادەنرێن کە لە ڕێبازە جۆراوجۆرەکانی ئیسلام و سیستمی یاسایی (فقھ) داتاشراون و بەرجەستە دەکرێن لەسەر شێوازەکانی (فتوی) و (اجتھاد).[٦][٧][٨]
سەرچاوەی سەرەکی
ئیسلام لەڕێی قورئان و وتەکانی پێغەمبەرەوە (حدیث) چەند ڕێنمایی و ڕێکارێکی داناوە بۆ ژن وەک ئەوەی ڕوون بۆتەوە لەڕێی (فقھ - سیستمی یاسایی ئیسلامی) و شیکردنەوەی (حدیث)ەکان کە زۆربەی زانا گەورەکانی سوونی دەقەکانیان ناساندووە بە ڕەسەن و دروست.[٩][١٠] بە ڕادەیەکی بەرچاو ئەم شیکردنەوانە و کارپێکەرییەکانیان شێوە کراون بە ڕەوشی دونیای ئیسلامی ئەو سەردەمەی تێیدا نووسراوەتەوە.
پێغەمبەر محەممەد، لە ماوەی ژیانی دا ھاوسەرگیری لەگەڵ نۆ بۆ یازدە ژن کردووە (بەپێی ئەوەی کێ بە ھاوسەری دادەنرێت و کێ بە ھاوسەری دانانرێت). لە کلتووری عەرەبی دا ھاوسەرگیری بە گشتی ئەنجام دراوە بەپێی پێویستییە سەرەکی و گرنگەکانی تیرەکان و بەند بووە لەسەر پێکھێنانی ھاوپەیمانی لەگەڵ تیرەکانی تردا. مێژوونووس ویڵیەم مۆنتگۆمری وات ئاماژە بەوە دەکات کە گشت ھاوسەرگیرییەکانی محەممەد دیدێکی سیاسی لە پشتەوە بووە بە مەبەستی بەھێزکردنی پەیوەندییەکان و بەند بووە لەسەر دابونەریتی عەرەبی.[١١]
سەرچاوەی لاوەکی
سەرچاوە سەرەکییەکانی باسکرا کە کاریگەرییان ھەیە لەسەر ئافەرەت بەتەواوی ناتوانن مامەڵە بکەن لەگەڵ ھەموو ئەو ڕەوشانەی ئەگەریان ھەیە بێنە کایەوە بۆیە ئەمە بووە بە پاڵنەر بۆ دامەزراندن و گەشەسەندنی (فقھ - سیستمی یاسایی ئیسلامی) و ناوەندە ئایینییەکان کە زانا ئیسلامییەکان لێکۆڵینەوە و بەدواداچوونیان دەکرد لەڕێی گەڕانەوە بۆ بەڵگەنامە ڕەسەنەکان، گفتووگۆ داخراوەکان و وتەکان بەمەبەستی دانانی پەیڕەوێکی کۆدەنگی پەسەندکراو بۆ موسوڵمانان و بووە ھۆی ھاتنە کایەی سەرچاوە لاوەکییە کاریگەرییەکان بۆ ژنان.
سەڕچاوە لاوەکییەکان (فتوی) ش لەخۆدەگرێت کە وتاری دەنگیین لە مزگەوت یان نووسراون لەلایەن پیاوە ئایینییەکانەوە بەسەر کۆمەڵانی خەڵکی دابەشدەکرێت و بە زمانی ناوچەکە نووسراون کە دەکرێت ھەڵسێت بە ناساندنی ھوڵسوکەوت، ئەرک و مافی ژنان کە پەسەندە لەگەڵ داواکاریی و یاسا ئایینییەکان. ھەرچەندە سەرچاوە لاوەکییەکان جێێ زۆر مشتومڕ و ناکۆکین و گۆڕاون بەپێی کات بەڵام (فتوی) بەھەند وەردەگیرێت و بەگشتی لەلایەن باوەڕدارە موسوڵمانەکانەوە کاری پێدەکرێت.
سەرچاوە لاوەکییەکان ھەڵدەستێت بە دیاریکردن و پۆلێن کردنی ئەرک یان ھەڵسوکەوتی موسوڵمانان بۆ ھەردوو ژن و پیاو بەسەر پێنج جۆری جیاوازەدا: کردەی ناچاری، کردەی جێ ستایش، کردەی رپێدراو، کردەی ڕقلێبۆوە و کردەی قەدەغەکراو.
