کارلێکی میتاتێزی خوێ
کارلێکی میتاتێزی خوێ'، ھەندێک جار پێی دەوترێت کارلێکی جێگۆڕکێی دووانە، پرۆسەیەکی کیمیایییە کە ئاڵوگۆڕی پەیوەندی لە نێوان دوو کارلێککەردا جۆرە کیمیایییەکان دەگرێتەوە؛ کە لە ئەنجامدا بەرھەمەکان دروست دەبن کە پەیوەندییان بە پەیوەندی ھاوشێوە یان یەکسانەوە ھەیە[١] ئەم کاردانەوەیە لەلایەن گشتییەوە نوێنەرایەتی دەکرێت:
- پەیوەندی نێوان جۆرە کارلێککەرەکان دەتوانێت ئایۆنی بێت یان ھاوپەیوەندی. بە شێوەیەکی کلاسیک ئەم کارلێکانە دەبێتە ھۆی بارینی یەک بەرھەم.
لە ئەدەبیاتی کۆنتردا زۆرجار زاراوەی دووانە شیبوونەوە ڕووبەڕوو دەبێتەوە. زاراوەی دوو شیبوونەوە بە تایبەتیتر کاتێک بەکاردەھێنرێت کە لانیکەم یەکێک لە مادەکان لە توێنەرەکەدا نەتوێتەوە، چونکە ئاڵوگۆڕی لیگاند یان ئایۆن لە دۆخی ڕەقی کارلێککەرەکەدا ڕوودەدات. بۆ نموونە:
- AX(aq) + BY(s) → AY(aq) + BX(s).
جۆرەکانی کاردانەوە
ئاڵوگۆڕی دژە یاریگا
میتاتێزی خوێ تەکنیکێکی باوکۆنتەریۆن بۆ. ھەڵبژاردنی کارلێککەرەکان بە ھێڵکاری تواوەیی یان وزەی تۆڕ ڕێنمایی دەکرێت. ھەروەھا دەتوانرێت تیۆری HSAB بەکاربھێنرێت بۆ پێشبینیکردنی بەرھەمەکانی کارلێکی میتاتێزی.
زۆرجار میتاتێزی خوێ بەکاردەھێنرێت بۆ بەدەستھێنانی خوێ کە لە توێنەرە ئۆرگانیکەکاندا دەتوێتەوە. وێناکردن گۆڕینی سۆدیۆم پەرینات بۆ تێترابوتیلامۆنیۆم خوێ:[٢]
- NaReO4 + N(C4H9)4Cl → N(C4H9)4[ReO4] + NaCl
- [٣]
- [Fe(C5H5)2]BF4 + NaB(C6F5)4 → [Fe(C5H5)2]B(C6F5)4 + NaBF4
- 3 + [Co(NH3)6]Cl3 → 3 AgCl + [Co(NH3)6](NO3)3
پێویست ناکات کارلێککەرەکان زۆر تواوە بن بۆ ئەوەی کارلێکەکانی میتاتێزی ڕووبدات. بۆ نموونە باریۆم تیۆسیانات دروست دەبێت کاتێک شلەیەکی تیۆسیاناتی مس(I) و باریۆم ھایدرۆکساید لەناو.
ئەلکیلاسیۆن
کۆمپلێکسەکانی کانزاکان لە ڕێگەی کارلێکەکانی میتاتێزی خوێیەوە ئەلکیل دەکرێن. وێناکردن بریتییە لە میتیلکردنی تیتانۆسین دیکلۆرید بۆ پێدانی کاراکتەری پێتاسیس:[٤]
- (C5H5)2TiCl2 + 2 ClMgCH3 → (C5H5)2Ti(CH3)2 + 2 MgCl2
بەرھەمی خوێ بە شێوەیەکی گشتی لە توێنەرەوەی کارلێکەکەوە دەڕژێت.
کاردانەوەی بێلایەنکردن
کارلێکی بێلایەنکردن جۆرێکە لە کارلێکی دوو جێگرەوە. کارلێکی بێلایەنکردن کاتێک ڕوودەدات کە ترشێک کارلێک لەگەڵ بڕێکی یەکسان لە بازایەکدا بکات. ئەمەش بەزۆری گیراوەی خوێ و ئاو دروست دەکات. بۆ نموونە ترشی ھایدرۆکلۆریک لەگەڵ سۆدیۆم ھایدرۆکساید کارلێک دەکات و کلۆریدی سۆدیۆم و ئاو بەرھەم دەھێنێت:
- HCl + NaOH → NaCl + ho2
کاردانەوەی میتاتێزی بێ خوێ
بە پێچەوانەی کارلێکەکانی میتاتێزی خوێ کە بەھۆی بارینی خوێی ڕەقەوە دەجووڵێنرێن، کەمبوونەوەی بێ خوێن، کە بەھۆی دروستبوونی سیلیل ھالیدەکانەوە وەرگیراون، کارلێکەکانی میتاتێزی بێ خوێ بە شێوەیەکی یەکسان بەردەوام دەبن.[٥]
