Υπερήπειρος
Υπερήπειρος στη γεωλογία ονομάζεται η συνένωση των περισσότερων ή όλων των ηπείρων ή των κρατόνων της Γης προς το σχηματισμό μια ενιαίας μεγάλης χερσαίας έκτασης.[2][3] Ωστόσο, πολλοί επιστήμονες χρησιμοποιούν έναν διαφορετικό ορισμό: "μια ομαδοποίηση σχεδόν όλων των ηπείρων",[1] ορισμός ο οποίος αφήνει περιθώρια ερμηνείας και είναι ευκολότερο να εφαρμοστεί στο Προκάμβριο.[4]
Οι υπερήπειροι έχουν συναρμολογηθεί και κατακερματιστεί πολλές φορές στο γεωλογικό παρελθόν (βλ. Πίνακα). Σύμφωνα με τους σύγχρονους ορισμούς, υπερήπειρος δεν υπάρχει σήμερα.[2] Η υπερήπειρος Παγγαία είναι το συλλογικό όνομα που περιγράφει όλες τις ηπειρωτικές χερσαίες εκτάσεις όταν βρίσκονταν πιο πρόσφατα η μία δίπλα στην άλλη. Οι θέσεις των ηπείρων έχουν προσδιοριστεί με ακρίβεια μέχρι την πρώιμη Ιουρασική περίοδο, λίγο πριν τη διάλυση της Παγγαίας.[5] Η παλαιότερη ήπειρος Γκοντβάνα δεν θεωρείται υπερήπειρος σύμφωνα με τον πρώτο ορισμό, αφού οι χερσαίες εκτάσεις της Βαλτικής, της Λαυρεντίας και της Σιβηρίας ήταν ξεχωριστές εκείνη την περίοδο.[4]
Υπερήπειροι κατά τη διάρκεια της γεωλογικής ιστορίας
Στον παρακάτω πίνακα παρατίθενται αρχαίες ηπερήπειροι, με βάση ένα γενικότερο ορισμό, σε ένα χρονοδιάγραμμα εκατομμυρίων ετών κατά προσέγγιση.
| Ονομασία υπερηπείρου | Ηλικία (εκατομ. χρόνια) | Περίοδος |
|---|---|---|
| Βααλβάρη | 3.636-2.803 | Ηωαρχαιοζωικός - Μεσοαρχαιοζωικός |
| Ουρ | 2.803-2.408 | Μεσοαρχαιοζωικός - Σιδηρική |
| Κένορλαντ | 2.720-2.114 | Νεοαρχαιοζωικός - Ρυάκεια |
| Αρκτική | 2.114-1.995 | Ρυάκεια - Οροσείρεια |
| Ατλαντική | 1.991-1.124 | Οροσείρεια - Στενωτική |
| Νούνα | 1.820-1.350 | Οροσείρεια - Εκτατική |
| Ροδινία | 1.130-750 | Στενωτική - Τονωτική |
| Παννότια | 633-573 | Εδιακρανική |
| Γκοντβάνα | 596-578 | Εδιακρανική |
| Λαυρασία και Γκοντβάνα | 472-451 | Ορδοβίκια |
| Παγγαία | 336-173 | Λιθανθρακοφόρος - Ιουρασική |
Γενικό χρονοδιάγραμμα
Υπάρχουν δύο αντίθετα μοντέλα αναφορικά με την εξέλιξη της υπερηπείρων κατά τη διάρκεια του χρόνου.
Το πρώτο μοντέλο θεωρεί ότι υπήρχαν τουλάχιστον δύο διακριτές υπερήπειροι, η Βααλβάρη (από περίπου 3636 έως 2803 εκατομμύρια χρόνια πριν) και η Κένορλαντ (από περίπου 2720 έως 2450 εκατομμύρια χρόνια πριν). Η Νεοαρχαιοζωική υπερήπειρος αποτελούνταν από τη Σουπιρία και τη Σκλαβία. Αυτά τα τμήματα της Νεοαρχαιοζωικής περιόδου αποκόπηκαν περίπου 2480 και 2312 εκατομμύρια χρόνια πριν και κομμάτια τους αργότερα συγκρούστηκαν για να σχηματίσουν τη Νούνα (Βόρεια Ευρώπη-Βόρεια Αμερική), περίπου 1820 εκατομμύρια χρόνια πριν. Η Νούνα συνέχισε να αναπτύσσεται κατά τη διάρκεια της Μεσοπροτεροζωικής, κυρίως με πλευρική προσκόλληση νεαρών τόξων, και περίπου πριν 1000 εκατομμύρια χρόνια η Νούνα συγκρούστηκε με άλλες χερσαίες μάζες, σχηματίζοντας τη Ροδινία.[4] Μεταξύ πριν περίπου 825 και 750 εκατομμυρίων χρόνων η Ροδινία κατακερματίστηκε.[6] Εντούτοις, πριν την πλήρη διάσπαση της, κάποια κομμάτια της είχαν ήδη συνενωθεί για να σχηματίσουν την Γκοντβάνα, περίπου πριν 608 εκατομμύρια χρόνια. Η Παγγαία σχηματίστηκε πριν από περίπου 336 εκατομμύρια χρόνια μετά από τη σύγκρουση της Γκοντβάνα, της Λαυρασίας (Λαυρεντία και Βαλτική) και της Σιβηρίας.
Το δεύτερο μοντέλο (Κένορλαντ-Αρκτική) βασίζεται τόσο σε παλαιομαγνητικά όσο και σε γεωλογικά δεδομένα και προτείνει ότι ο ηπειρωτικός φλοιός αποτελούσε μια ενιαία υπερήπειρο από περίπου 2,72 δισεκατομμύρια χρόνια πριν μέχρι τον κατακερματισμό της κατά την Εδιακρανική περίοδο πριν από περίπου 0,573 δισεκατομμύρια χρόνια. Η αναπαράσταση[7] της θέσης των πλακών βασίζεται στην παρατήρηση ότι οι παλαιομαγνητικοί πόλοι συγκλίνουν σε σχεδόν στατικές θέσεις για μεγάλα διαστήματα μεταξύ περίπου 2,72-2,115, 1,35-1,13 και 0,75-0,573 δισεκατομμύρια χρόνια πριν με μόνο μικρές περιφερειακές τροποποιήσεις.[8] Κατά τη διάρκεια των ενδιαμέσων περιόδων, οι πόλοι συγκλίνουν σε μια ενοποιημένη κυρτή πορεία. Επειδή αυτό το μοντέλο υποδεικνύει ότι οι ασυνήθιστες απαιτήσεις στα παλαιομαγνητικά δεδομένα ικανοποιούνται από παρατεταμένη ακεραιότητα, πρέπει να θεωρηθεί ότι αντικαθιστά το πρώτο μοντέλο που προτείνει πολλαπλές διακριτές ηπείρους, αν και η πρώτη φάση (Πρωτοπαγγαία) ουσιαστικά ενσωματώνει τις Βααλβάρη και Κένορλαντ του πρώτου μοντέλου.
Η Φανεροζωική υπερήπειρος Παγγαία άρχισε να κατακερματίζεται 215 εκατομμύρια χρόνια πριν και εξακολουθεί να το κάνει και σήμερα. Επειδή η Παγγαία είναι η πιο πρόσφατη υπερήπειρος της Γης είναι και η πιο γνωστή και κατανοητή. Η ανακατασκευή της είναι σχεδόν τόσο απλή όσο ο συνδυασμός των σημερινών ηπείρων που συνορεύουν με τους ωκεανούς όπως τα κομμάτια ενός παζλ.[4]