Kjarnorka

Kjarnorka er ein týðandi orkukelda, fyrst og fremst í stórum londum. Í nógvum londum verður kjarnorka nýtt, umframt m.a. vatnorku, vindorku og steinrunnin brennievni sum jarðgass, olju og steinkol. Kjarnorkuverk gera orku, sum verður til í reaktorum í verkinum. Har verða atomkjarnar kloyvdir í einari ketutilgongd, sum loysir orku. At seta ferð á hesa tilgongd, sum skapar el, tørvar reaktorinum brennievni, sum vanliga er uran. Uranmálmur verður høgdur í námum nógvastaðni í verðini. Millum tey lond, sum útvinna mest uranmálm, eru Kanada, Niger og Russland. Uranmálmur er eisini at finna í Grønlandi, men enn er støða ikki tikin til, um hann skal verða høgdur. Orkan úr sólini er kjarnorka, sum er frígjørd í fusiónstilgongdum.^[1]^[2]

Fyrsta kjarnorkuframleiðslan av streymi var í 1951. Oljukreppan fyrst í sjeytiárunum varð orsøk til økta eftirspurningin eftir kjarnorku.^[3] Serliga aftaná Three Mile Island-vanlukkuna í Pennsylvania í 1979 og Tjernobyl í 1986, eru fólk av sonnum farin at sáa iva um trygdina við kjarnorku. Samstundis veksur tørvurin á orku kring allan heim. Tí eru nógv, sum arbeiða við at finna fram til nýggjar orkukeldur, sum kunnu verða endurnýggjaðar, og sum ikki elva til útlát. Kjarnorka hevur verið tikið fram sum ein møguleiki fyri at minka um CO₂-útlátið, tí kjarnorka at sýna til ikki útleiðir CO₂. Ein máti er at nýta fusiónstilgongdir, men tøknin er ógvuliga kostnaðarmikil og er ikki komin nóg langt enn. Í einari fusiónstilgongd verða atomkjarnar bræddir saman í staðin fyri at verða kloyvdir, sum í einum kjarnorkuverki. Ein annar máti, sum enn er á royndarstigi, eru brennikyknur, sum kunnu gera el burtur úr hydrogeni.

Vandar av kjarnorku

Kjarnorka er rein orka, um ikki óhapp verða í kjarnorkuverkunum. Hendir óhapp, kann sonn vanlukka standast av tí, har nógv fólk doyggja og arvaeginleikarnir broytast hjá teimum, sum unnist lív. Tað er geislavirknið, ið er vandamikið. Tað er ikki bara til í kjarnorkuverkunum, men heldur sær í burturkastinum frá hesum verkum í nógv túsund ár. Tí er eisini trupulleiki við burturkastinum frá kjarnorkuverkum.^[4] Kjarnorka kann vera vandamikil fyri umhvørvið á mangan hátt. Onkuntíð er tað hent, at ein reaktorur er gingin fyri. Tá fáa fólk og umhvørvi vandamikið geislavirkni á seg. Tað kann krevja nógv mannalív og gera, at eingin aftur kann búgva har í nánd. Álvarsamasta kjarnorkuvanlukkan var í 1986 í Tjernobyl í Ukraina. Í sambandi við ein jarðskjálvta í Japan í 2011 fekk kjarnorkuverkið í Fukushima stóran skaða, og tað elvdi til eina umhvørvisvanlukku.^[5] Tá ið el verður gjørt á kjarnorkuverkum, skal beinast fyri geislavirknum burturkasti. Tilfarið er vandamikið í fleiri túsund ár. Tí má tað verða goymt soleiðis, at tað ikki kemur í samband við menniskju, vind ella vatn. Tey, sum arbeiða við at høgga uranmálm í námunum, eru í vanda fyri geislavirkni, og tað er somuleiðis skaðiligt fyri umhvørvið har. Vandarnir í sambandi við kjarnorku hava elvt til, at fleiri lond hava gjørt av at lata síni kjarnorkuverk aftur so við og við. Japan ætlar at steingja tað seinasta kjarnorkuverkið í 2040, og Týskland ætlar at gevast við kjarnorku í 2022. Men tað er ikki vist, at tað fer at bera til, tí enn er óvist, hvaðan orkan so skal koma. Í Svøríki fóru tey undir at lata kjarnorkuverk aftur, men góvust við tí, og enn er eingin endalig avgerð tikin har.^[6]

Tjernobyl vanlukkan

Høvuðsgrein: Tjernobyl vanlukkan

Tann 26. apríl í 1986 hendi álvarsamasta kjarnorkuvanlukka, sum nakrantíð hevur verið. Tað var í Tjernobyl í Ukraina. Ein reaktorur á kjarnorkuverkinum sprongdist. Eldur kom í, og geislavirkin evni vórðu førd við vindinum inn yvir stórar partar av Evropa; eisini til Føroya. Tey londini, sum vórðu harðast rakt, vóru Hvítarussland, Ukraina, Pólland og Finnland.^[7] Bøur, áir og vøtn vórðu eitrað. Framvegis er ov nógv geislavirkni í hesum økjum. Eingin veit, hvussu nógv fólk lótu lív av sjálvari vanlukkuni. Men minst 7000 av teimum, sum arbeiddu við at steðga vanlukkuni og forða fyri enn enn verri fylgjum, eru deyð av geisling ella av sjúkum, sum geislingin seinni hevur elvt til. Nógv børn hava fingið brek og sjúkur av geislavirkni. Og tað fer ikki at bera til at búgva í býum og bygdum har á leið í hundraðtals ár, tí at geislavirknið er so nógv.

Elorkuframleiðsla við kjarnorkuverkum

32 lond hava framleitt elorku við kjarnorkureaktorum. Vanliga verða kjarnorkuverk gjørd til stór lond við nóg góðum landafrøðiligum umstøðum til kjarnorkuverk við høgum fólkatali. Kjarnorka útvegar umleið 17 % av allari elorkuni í heiminum.^[8] Tað eru yvir 400 kjarnorkuverk í heiminum; 100 av øllum kjarnorkuverkunum í heiminum eru í USA. Í USA verða 19,4 % av samlaðau elorkuni framleidd við kjarnorku. Í USA eru flestu kjarnorkuverk í heiminum, men kortini verða bara 19 & av elorkuni í landinum gjørd við kjarnorku.^[9] Ikki øll lond eru áhugað í at fáa sær kjarnorkuverk. Í Danmark og Noregi eru til dømis eingi kjarnorkuverk. Frakland er tað landið í Evropa, sum hevur flestu kjarnorkuverk. 73,3 % av elorkuni í Fraklandi í 2013 stava frá kjarnorku. Í Svøríki eru trý kjarnorkuverk, og tey gera umleið helvtina av svensku elorkuni. Í Finnlandi eru tvey kjarnorkuverk, og Finnland er eitt av teimum fáu londunum, sum framvegis útbyggir kjarnorkuna.

Hagtøl

Pláss	Land	Framleiðsla í 2014^[10] megawatt (MW)	El‐framleiðsla í 2013^[11] við kjarnorkuverkum
1	USA	99 081	19,4 %
2	Frakland	63 130	73,3 %
3	Japan	42 388	17,1 %
4	Russland	23 643	17,5 %
5	Suðurkorea	20 721	27,6 %
6	Fólkalýðveldið Kina	17 978	2,1 %
7	Kanada	13 538	16,0 %
8	Ukraina	13 107	43,6 %
9	Týskland	12 068	15,4 %
10	Svøríki	9 474	42,7 %
11	Bretland	9 243	18,3 %
12	Spania	7 121	19,7 %
13	Belgia	5 927	52,1 %
14	India	5 308	3,5 %
15	Teivan	5 032	19,1 %
16	Kekkia	3 884	35,9 %
17	Sveis	3 308	36,4 %
18	Finnland	2 752	33,3 %
19	Bulgaria	1 906	30,7 %
20	Ungarn	1 889	50,7 %
21	Brasil	1 884	2,8 %
22	Suðurafrika	1 860	5,7 %
23	Slovakia	1 815	51,7 %
24	Argentina	1 627	4,4 %
25	Meksiko	1 570	4,6 %
26	Rumenia	1 300	19,8 %
27	Iran	915	1,5 %
28	Pakistan	690	4,4 %
29	Slovenia	688	33,6 %
30	Niðurlond	482	2,8 %
31	Armenia	375	29,2 %
	Heimurin	374 704