An Ghilbeartais
Teanga Astrainéiseach is ea an Ghilbeartais a labhraítear go príomha i gCiribeas. Cuirtear Taetae ni Kiribati uirthi as Gilbeartais.
| Cineál | teanga agus teanga bheo |
|---|---|
| Úsáid | |
| Cainteoirí dúchais | 116,280 (2010) |
| Dúchasach do | Ciribeas |
| Stáit | Ciribeas |
| Aicmiú teangeolaíoch | |
| teanga dhaonna teangacha Astrál-Téacha teangacha Astrainéiseacha teangacha Malae-Pholainéiseacha teangacha Malae-Pholainéiseacha núicléacha Central-Eastern Malayo-Polynesian (en)  Eastern Malayo-Polynesian (en) teangacha Aigéanacha Central–Eastern Oceanic (en) teangacha Micrinéiseacha | |
| Tréithe | |
| Córas scríbhneoireachta | aibítir Laidineach |
| Institiúid caighdeánaithe | Kiribati Language Board (en) |
| Cóid | |
| ISO 639-2 | gil |
| ISO 639-3 | gil |
| Glottolog | gilb1244 |
| Linguasphere | 39-DAA-aa |
| Ethnologue | gil |
| ASCL | 9302 |
| IETF | gil |
Tá thart ar 125,000 daoine a labhraíonn an Ghilbeartais. Tá cónaí ar 119,000 d'iadsan i gCiribeas, 97.2% den daonra.
Ní hionann is na teangacha eile san Aigeán Ciúin, níl baol do dhíothaithe ag an nGilbeartais. Úsáideann beagnach gach duine a labhraíonn í an teanga gach uile lá. Níl ach 30% de na cainteoirí in ann an Béarla a labhairt. Mar toradh, níl sí i mbaol bheith gafa ag an mBéarla.
Uimhir na gCainteoirí
Labhraíonn níos ná 96% de mhuintir Chiribeas an teanga. Labhraíonn an chuid is mó de dhaoine ar Nui (Túvalú), ar Oileán Rabi (Fidsí) agus in áiteanna a athlonnaigh muintir Chiribeas chomh maith mar shampla Oileáin Sholomón agus Vanuatú.
- Ciribeas, 119,000
- Fidsí, 6,600
- Oileáin Sholaimh, 6,800
- An Nua-Shéalainn, 2,115
- Nárú, 1,500
- Túvalú, 100
- Vanuatú, 400
- Haváí, 141
Canúineolaíocht
Tá dhá phríomhchanúint ag an nGilbeartais, tuaisceartach agus deisceartach. Is é an fuaimniú an phríomhdhrifríocht.
Tá canúint dhifriúil ag na hoileáin Butaritari agus Makin. Tá foclóir agus fuaimniú difriúla aici leis an nGilbeartais chaighdeánach.
Liosta na gCanúintí
- Banaban (Banaba agus Oileán Rabi, Fidsí)
- Ciribeas Tuaisceartach (Makin, Butaritari, Marakei, Abaiang, Tarawa, Maiana, Kuria, Abemama agus Aranuka)
- Butaritari/Makin (Butaritari agus Makin)
- Nui (Túvalú)
- Ciribeas Deisceartach (Tabiteuea, Onotoa, Nonouti, Beru, Nikunau, Tamana agus Arorae)
Foghareolaíocht
Tá 13 chonsan agus 10 ngutaí ag an nGilbeartais.
Consain
| Déliopach | Rinn an teanga | Coguasach | ||
|---|---|---|---|---|
| gnáth | coguasach | |||
| Srónach | mː ⟨mm⟩ | nː ⟨nn⟩ | ŋː ⟨ngg⟩ | |
| m ⟨m⟩ | mˠ ⟨mw⟩ | n ⟨n⟩ | ŋ ⟨ng⟩ | |
| Pléascach | p ⟨b⟩ | pˠ ⟨bw⟩ | t ⟨t⟩ | k ⟨k⟩ |
| Cnagchonsan | βˠ ⟨w⟩ | ɾ ⟨r⟩ | ||
Nótaí:
- De ghnáth, bíonn /p/ glórach idir gutaí agus scaití ag tús focail.
- Roimh /i/, fuaimnítear /t/ mar [s].
- Ag brath ar an gcomhthéacs, is féidir /βˠ/ a fhuaimnítear mar chnagchonsan nó mar neasach.
- Ní /ɾ/ le fáil ag deireadh siolla.
Gutaí
| Tosaigh | Cúil | |
|---|---|---|
| Dúnta | i iː | u uː |
| Leathard | e eː | o oː |
| Oscailte | a aː |
Nótaí:
- Is féidir leis na gutaí gairide /i/ agus /u/ athrú sna leathghutaí [j] and [w] roimh fhuaimeanna níos glóraí. /ie/ → [je]
- Fuaimnítear /a/ mar [ä], seachas i ndiaidh /mˠ/ agus /pˠ/.
Péirí Íosdifríochta
| Gairid | Fada | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Sampla | AIF | Aistriúchán | Sampla | AIF | Aistriúchán | |
| //e// | te ben | /tepen/ | cnó cócó aibí | te been | /tepeːn/ | peann |
| //i// | ti | /ti/ | muid, sinn | tii | /tiː/ | ach amháin |
| //o// | on | /on/ | lán | oon | /oːn/ | turtair |
| //u// | te atu | /atu/ | beart | te atuu | /atuː/ | ceann |
| //a// | tuanga | /twaŋa/ | inis | tuangnga | /twaŋːa/ | inis dó/di |
Gramadach
Is é Briathar-Cuspóir-Ainmní (VOS) ord na bhfocal.
Ainmfhocail
Is féidir aon ainmfhocal a chruthú tríd an alt cinnte "te" a chur roimh bhriathar nó aidiacht.
- nako (téigh/gabh)
- te nako (an t-imeacht)
- uraura (dearg)
- te uraura (an deirge)
Is féidir ainmfhocail a mharcáil do sheilbh (duine agus uimhir). Uaireanta marcáltar an iolracht le guta fada ar an gcéad ghuta.
- te boki (leabhar)
- booki (leabhair)
Marcáltar an inscne trí mmwaane (firinscneach) agus aiine (baininscneach) a chur leis an ainmfhocal.
- te moa (sicín)
- te moa mmwaane (coileach) (tá sé níos coitianta mwane a scríobh)
- te moa aiine (cearc) (tá sé níos coitianta aine a scríobh)
- tariu (mo dheartháir nó mo dheirfiúr (má tá an inscne chéanna aige/aici leis an gcainteoir))
- maneu (mo dheartháir nó mo dheirfiúr (má tá an inscne dhifriúil aige/aici leis an gcainteoir))
Is féidir an nascóir "n" a úsáid i gcomhair ainmfhocail daonna.
- ataei (páiste)
- ataeinimmwaane (buachaill)
- ataeinnaiine (cailín)
Is féidir ainmfhocail gníomhaíocha a chruthú leis an mír tia (uatha) nó taan(i) (iolra).
Ailt
| Uatha | Iolra | |
|---|---|---|
| Ailt | te | taian |
Níl an t-alt 'te' éiginnte nó cinnte; léiríonn sé gur ainmfhocal uatha an chéad focal eile. Go minic, aistrítear é leis an bhfocal "an". Tá an t-alt iolra roghnach mar tá go leor bealaí an iolracht a chur in iúl trí thaispeántaigh, uimhreacha, srl.
| Firinscneach | Baininscneach | |
|---|---|---|
| Ailt pearsanta | te (tem, ten, teng) | nei |
Úsáidtear na hailt pearsanta roimh ainmneacha pearsanta. Is é 'te' an fhoirm fhirinsnceach roimh ainmneacha a thosaíonn le <i, u, w, b', ng>, 'tem' roimh <b, m>, 'ten' roimh <a, e, o, n, r, t> agus 'teng' roimh <k, (ng)>. Is féidir na foirmeacha 'na, nan, nang' a aimsiú i mButaritari agus Makin.
Forainmneacha
| Ainmneach | Cuspóireach | Treise | Ginideach | Iarmhíreanna sealbhacha | ||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1ú duine | uatha | i, n | -ai | ngai | au | -u |
| iolra | ti | -ira | ngaira | ara | -ra | |
| 2ú duine | uatha | ko | -ko | ngkoe | am | -m |
| iolra | kam | -ngkamii | ngkamii | amii | -mii | |
| 3ú duine | uatha | e | -a | ngaia | ana | -na/n |
| iolra | a | -ia/i | ngaiia | aia | -ia | |
Aibítir
Roimh na 1860óidí, níor scríobhadh an teanga ar pháipéar ariamh. Anois scríobhtar í leis an aibítir Laidineach. Tugadh isteach í nuair a d'aistrigh Hiram Bingham Jr, misinéir Protastúnach, an Bíobla go Gilbeartais. Taispeántar gutaí agus consain fhada trí iad a scríobh faoi dhó, mar a dhéantar as Ísiltíris agus as Fionlainnis.
| Litir | A | AA | B | BW | E | EE | I | II | K | M | MM | MW | N | NN | NG | NGG | O | OO | R | T | U | UU | W |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| AIF | /a/ | /aː/ | /p/ | /pˠ/ | /e/ | /eː/ | /i/ | /iː/ | /k/ | /m/ | /mː/ | /mˠ/ | /n/ | /nː/ | /ŋ/ | /ŋː/ | /o/ | /oː/ | /ɾ/ | /t/ | /u/ | /uː/ | /βˠ/ |