Cúige Mumhan

Príomhalt: Ríocht na Mumhan

I rith na luathaoiseanna AD, hIverni lonnaithe sa Mhumhain; Clann Dedad a bhí ann, agus Cú Raoi agus Conaire Mór ina measc. Bhí an ceantar faoi cheannas na Dáirine agus Corcu Loígde. Sa 5ú haois, tháinig Naomh Pádraig le roinnt bliana years agus bhunaigh sé eaglaisí agus d'oirnigh sagairt. Le linn na luath-mheánaoise, bhí an chuid is mó den cheantar mar chuid de ríocht na Mumhan, faoi cheannas na hEoghanachta, Cathal mac Finguine agus Feidlimid mac Cremthainn i measc ceannairí mór le rá. I measc ríochtaí agus tiarnais suntasach áitiúil, bhí Iarmumha, Osraí, Uí Liatháin, Uí , Éile, Múscraí, Ciarraí Luachra, Corca Dhuibhne, Corca Bhaiscinn agus Deise Mumhan.

Faoin 9ú haois, bhí na Gall-Ghaeil (Lochlannaigh) lonnaithe in Éirinn, agus cathracha sábháil is Corcaigh, Port Láirge agus Luimneach bunaithe acu. Bunaithe ar na cathracha is, bhí ríocht mhara ag Uí Íomhair, a chur an Mhumha ó am go ham faoi bhagairt. Timpeall an ama seo, scar Osraí leis an Mhumhain. Sa 10ú haois, thit cumhacht na nEoganacht i laige,^[2] agus tháinig Dál gCais chun cinn. Bhí Tuamha, taobh thiar den tSionainn ionghafa acu sa Mhumhain isteach. Bhí a cheannairí ina sinsir Uí Bhriain, Brian Bóramha ach go háirithe, Ardrí na hÉireann is mó le rá, b'fhéidir. D'éirigh roinnt dá sliocht fosta ina n-ardríthe.

Faoin mbliain 1118, bhi Mumhan críochdheighilte ina ríochtaí Tuamhan faoi Uí Bhriain, Deasmhumha faoi Mhic Cárthaigh (Eoghanachta) agus Urmhumha mar mhair i bhfad faoi Uí Chinnéide (Dál gCais).^[3] Tá na trí ríochtaí déanacha seo léirithe mar corónacha ar bhrat na Mumhan.

Ón 14ú haois ar aghaidh, tháinig na Normannaigh, ina measc clanna FitzGerald, de Clare agus de Buitléir, mar chuid de Thiarnas na hÉireann. Faoi dheireadh, bhain Iarlaí na Deasmhumhan neamhspleáchas amach, ach d'fhan Iarlaí na hUrmhumhan gar do Shasana. Ghlac Uí Bhriain agus Mhic Cárthaigh le polasaí ghéilleadh agus athbhronnadh na dTúdarach sna blianta 1543 agus 1565, ag súil isteach i ríocht na hÉireann. Go gairid i ndiaidh sin, tharla Éirithe Amach Dheasmhumhan, i gceannas FitzGerald.

Le linn lár na 19ú haoise, tharla an Gorta Mór agus a thionchar millteanach, go háirithe san iarthar. Sa bhliain 1841, bhí trí milliún duine ina gcónaí sa chúige, ach thit an líon seo go géar mar thoradh ag ghorta agus eisimirce, suas fiú go dtí na 1980í. Tháinig Cogadh na Saoirse i gcion ar an gcúige san 20ú haois. Le seal gairid, bhí Poblacht na Mumhan ann le linn Chogadh Cathartha na hÉireann.

De shliocht Ghaeil na Mumhan ba ea na ceannairí Éireannacha Dónall Ó Conaill agus Mícheál Ó Coileáin.

Contae	Cód	Achar	Daonra (2016)	Príomhbhaile	Baile is mó
Chiarraí	KY	4,807 km2	147,707	Trá Lí
An Chláir	CE	3,450 km2	118,817	Inis
Chorcaí	C	7,500 km2	542,868	Corcaigh
Luimnigh	L	2,756 km2	194,899	Luimneach
Phort Láirge	W	1,857 km2	116,176	Dún Garbháin	Port Láirge
				Port Láirge
Thiobraid Árann	T	4,305 km2	159,553	Aonach Urmhumhan	Cluain Meala
				Cluain Meala

Seancontaetha

Bailte is Mó

Baile	Contae	Daonra (2016)
Corcaigh	Corcaigh	208,669
Luimneach	Luimneach	94,192
Port Láirge	Port Láirge	53,504
Inis	An Clár	25,276
Trá Lí	Ciarraí	23,691
Cluain Meala	Tiobraid Árann	17,140
Carraig Uí Leighin	Corcaigh	15,770
Cill Áirne	Ciarraí	14,504
An Cóbh	Corcaigh	12,800
Mainistir na Corann	Corcaigh	12,496
Mala	Corcaigh	12,459
Trá Mhór	Port Láirge	10,381