A Habana

Feito habitual nas fundacións coloniais españolas, na historia urbana da Habana houbo dous intentos fallados previos. Pánfilo Narváez en nome do adiantado Diego Velázquez de Cuéllar fundou en 1514 San Cristóbal na costa do Caribe (sur) do extremo occidental da illa de Cuba. Foi trasladada pouco despois á beira do río La Chorrera (Almendares), xa a uns 5 km ao oeste da baía que, na costa norte (a do golfo de México), sería en 1519 o soar definitivo da vila de San Cristóbal de La Habana.

Humildes comezos

En efecto, as magníficas condicións defensivas e de porto natural facían evidente a localización no entón chamado Porto de Carenas (futura Baía da Habana).O asentamento inicial foi un trazado espontáneo, semirregular e modesto ata a metade do século XVI (300 a 500 habitantes). Arredor dunha Praza Maior (despois Praza de Armas, coa igrexa parroquial) e situado no interior da canle de saída da baía, estivo sometido aos ataques de piratas. Tralo de 1538 foi erixida unha primeira fortaleza (La Fuerza Vieja) que apenas resistiu un novo saqueo en 1555.

Base da frota colonial cara a España

Precisamente os ataques piratas forzaron á coroa a agrupar en frota a volta dos navíos cargados coas riquezas coloniais (1543). A Habana, a súa baía, foi elixida coma base de agrupamento, comezando así o seu verdadeiro desenvolvemento urbano.

Axiña un plan de reconstrución cunha nova fortaleza (o renacentista castelo da Real Fuerza, 1558-77 ^[4]) ante a Praza de Armas arrodeada dos edificios representativos (o gobernador de Cuba trasladouse alí en 1553 dende Santiago aínda que a capitalidade non foi oficial ata 1607; igrexa Maior en 1580 ^[5]) e unha cerca da vila (la cerca vieja do tempo do gobernador Maldonado, 1594 ^[6]) que ampliou considerablemente a súa superficie cun trazado máis regularizado.

A protección do enclave resultaba prioritaria e todo un rosario de baluartes defensivos foi erixido ao longo dos séculos seguintes (ata finais do XVI os castelos da Punta e do Morro, na entrada da canle de acceso a baía, polos Antonelli, familia de enxeñeiros militares).Foi Cristóbal de Roda Antonelli quen realizou o primeiro plano regularizado da vila cun perímetro máis amplo (la cerca nueva, 1603 ^[7][8]), xermolo do trazado da cidade futura ^[9].

A outra obra importante do século XVI foi a Zanja Real (1566-92), acueduto de traída de augas dende o río Almendares ^[10].

Século XVII

No século XVII a vila vai creceres fortemente adquirindo xa as características dunha verdadeira cidade (oficialmente dende 1592). A retícula dentro da cerca nova complétase, estendéndose máis aló, ao sur e oeste. Unha muralla para arrodear o novo organismo urbano iniciase en 1674 (^[11] completarase en 1740) definindo a forma característica da cidade histórica (Habana Vieja) ata hoxe.

A directriz principal da trama é a norte-sur entre a fundacional Praza de Armas e unha nova (Plaza Nueva, hoxe Vieja) comunicadas por dúas rúas, Mercaderes e Oficios, paralelas á ribeira onde ábrese a Praza de San Francisco (peirao) co convento homónimo. Outras igrexas e conventos (ata 19 a metade do XVIII) espállanse polo casco urbano con pequenos ancheamentos e prazas que rompen a monotonía do trazado.

Século XVIII

Macizada a cidade intramuros, moi lentamente van a aparecer as primeiras ocupacións fóra de murallas xa cara á metade do século XVIII. En primeiro lugar o Arsenal, ao sur da lentella da cidade histórica, e ao seu carón a parcelación regular do barrio de Jesús María. Apoiado na única vía de saída da cidade (xunto á Zanja Real) crecerá o barrio de Guadalupe ^[12][13].

Trala conquista e rápida devolución polos ingleses (1763), vai ser complementado un conxunto de fortalezas (aínda que xa inútiles para os novos tempos, importantes na configuración da paisaxe da urbe) das que destacan, pola súa magnitude a de La Cabaña, na outra beira da canle de entrada á baía; e nun outeiro do interior ao oeste da cidade, o Castelo do Príncipe, que devirá un foco na expansión da urbe no XIX.

Enriba da Praza de Armas, na praza de la Ciénaga, a igrexa dos Xesuítas foi convertida na Catedral da Habana (1787, despois da creación da diocese), conformando outro espazo público focal da cidade. A mesma Praza de Armas foi obxecto dun proxecto de remodelación soamente en parte levado a cabo. Derrubada a ruinosa Igrexa Maior e un hospital aledan erixíronse os edificios civís máis representativos do barroco habaneiro: as Casas do Cabido (Palacio de los Capitanes Generales) e a Casa de Correos.

A Habana conta xa con 137.000 habitantes (1791) e vive unha época de crecente prosperidade baseada no incremento da actividade portuaria polo fin do monopolio comercial con Sevilla e Cádiz (1717), do sistema de frotas (1740) e a implantación do libre comercio (1778).

Esplendor habanero

Na primeira metade do século XIX consolídase o urbanizado fóra de muros coma un conxunto de traza máis ou menos regular pero simplemente xustaposto, sen plan unitario. No glacis en torno a murallas (entre a porta e o castelo da Punta) proxectárase dende fins do século anterior unha alameda ou bulevar que devirá o Paseo do Prado ^[14][15][16], vertebral da articulación futura entre a Habana Vieja e o centro contemporáneo ^[17]. Outra alameda, a Alameda de Paula, xorde coma paseo-miradoiro na beira da baía, entre o porto e o Arsenal.

O derrubo das murallas (1863) non foi aproveitado para esponxares o tecido urbano (soamente o Parque Central ^[18]) e tanto glacis como soar dos antigos baluartes foron urbanizados ^[19]. Máis aló, A Habana creceu ao longo de dous eixos fundamentais (O e SO) segundo os antigos camiños dende a antedita única porta da muralla (Puerta de Tierra): o do oeste, perpendicular ao Prado no seu comezo (Campo de Marte), será a Calzada de la Reina continuada polo Paseo de Tacón ata o Castelo do Príncipe, central da metrópole de hoxe en día; o do suroeste arrodeando a baía onde crecen os arrabaldes de Jesús del Monte, Regla e Casablanca.

O ferrocarril, que chegara en 1837, axuda a esta incipiente metropolización. Así en 1860 comeza a xurdir unha urbanización desligada da cidade compacta (El Vedado-Carmelo, detrás do Castelo do Príncipe e ata a foz do Almendares) para a crecente burguesía que abandona a Habana Vieja. De ortodoxa traza ortogonal típica de ensanche europeo, vai seres ampliada, xa despois da independencia, ata colmatar o espazo baleiro ^[20].

Capital da república cubana

Trala independencia, as dúas primeiras décadas do século XX son de crecemento apoiado nos fortes investimentos estadounidenses (industria do azucre). O porto modernízase con novos peiraos e nos terreos do Arsenal constrúese a Estación Terminal de ferrocarrís. Á súa vez, onde se atopaba a antiga estación principal (entre o Campo de Marte e o Parque Central) eríxese o símbolo do novo réxime, o Capitolio Nacional (1929 ^[21]) e no Paseo do Prado e contiguos irán aparecendo, en estilos grandilocuentes, edificios públicos administrativos e privados (bancos, hoteis, embaixadas, residencias das elites, teatros e centros culturais como o Gran Teatro da Habana) representativos dos novos poderes ^[22].

Os suburbios continúan a súa expansión: mentres os de clases traballadoras van ocupar as proximidades do porto e a baía, as clases altas aséntanse ao longo da costa do golfo de México, superando o río Almendares, dende Miramar ata a praia de Marianao con urbanizacións exclusivas de tipo cidade-xardín . Este novo interese pola paisaxe litoral reflectirase na construción nestas décadas do Malecón, avenida-paseo na beira costeira dende a Punta ata, xa a metade de século, o Almendares. E coma remate do embelecemento da ribeira, entre La Fuerza e La Punta (onde engárzanse os tres "salóns urbanos", Prado, Malecón e Av. do Porto^[23]) lévanse a cabo recheos na canle de acceso da baía para o Parque Céspedes (Avenida do Porto, 1927 ^[24]).

Turismo e revolución

As crises do azucre e a Gran Depresión do 1929 deran fin á época de esplendor comercial portuario da Habana. Despois da segunda guerra mundial, especialmente nos anos cincuenta e novamente de mans de grandes investidores estadounidenses, a prosperidade volveu á capital coa industria do turismo.

A busca dun novo centro para a metrópole en formación era un anhelo dende os primeiros plans de comezos de século ^[25]. O de Forestier de 1926 o definiu con ampulosidade (herdanza do París de Haussmann) onde parecía lóxico, na área ao sur do Castelo do Príncipe, articulando as diferentes seccións desconectadas da cidade da época. Ademais, moldeando a sutura, prevía un gran Parque Metropolitano nas beiras do río Almendares. Baixo a ditadura de Batista o plan director de J.Ll. Sert de 1955-58, retomaba ambas ideas proxectando un Centro Cívico e administrativo. A revolución cubana de 1959 paralizou a implantación das propostas e aínda hoxe a Praza da Revolución (herdeira dese espazo) segue sen definir consistentemente o centro da Habana ^[26], agora unha metrópole de máis de tres millóns de habitantes que sofre dos problemas e carencias característicos das grandes urbes iberoamericanas ^[27].

En 1982 A Habana vella declarárona patrimonio da humanidade. Dende entón grandes esforzos e recursos foron postos en marcha para salvar e rehabilitar o deteriorado ámbito colonial, labor que aínda hoxe segue en marcha.

Na cidade xoga o equipo de fútbol FC Ciudad de La Habana, fundado en 1978.

Outros artigos

• Cuba