Galego de Asturias
O galego de Asturias, eonaviego ou galego-asturiano[1] refírese ao galego que se fala no occidente do actual Principado de Asturias, que chega polo norte ata uns oito quilómetros da beira oriental do río Navia[2]. Esta é unha zona onde e constatábel a súa pertenza xeo-antropolóxica galaica tanto na toponimia e na cultura (cultos, lendas, patrimonio inmaterial) como en elementos arquitectónicos diferentes como os cabazos (hórreos) ou os lousados das casas, semellantes aos da bisbarra da Mariña ou da Terra Chá.
.jpg)
En xaneiro de 2016 o concello da Veiga declarou o galego (baixo a denominación de galego-asturiano)[3][4] lingua oficial do concello, converténdose deste xeito na primeira localidade da chamada "Galicia estremeira" en situalo en pé de igualdade co castelán[5].
Historia e características
A identidade destas falas vén sendo discutida desde posicións asturianistas nos últimos anos, aínda que a postura da práctica totalidade dos lingüistas desde que foron estudadas por vez primeira polo lingüista Ramón Menéndez Pidal na segunda década do século XX até hoxe é que a fronteira do galego é o río Navia:
... Frente a la cortante división administrativa entre Galicia y Asturias, el lenguaje ofrece una serie de gradaciones. Como el arco iris entre dos colores inmediatas, hay un momento, en dirección para Occidente, en que nos sentimos dentro del gallego, y otro, rumbo a Oriente, en la que nos sentimos dentro del asturiano. Mas existe una zona intermedia, en la que, después de todo, la designación dada a la lengua dependerá de nuestra manera de apreciar e interpretar, uno a uno, toda una serie de hechuras lingüísticas. Me propongo trazar en otra ocasión ese tema. Baste hoy con decir que la afirmación ya antigua de que el gallego llega, dentro de Asturias, hasta el río Navia (tomado de Menéndez Pidal en su El dialecto leonés, §1 2, 1906), es justísima, si bien, como es sabido, algunos fenómenos tipicamente asturianos penetran al oeste de esa línea. Estas hablas de entre el Navia y el Eo, fundamentalmente gallegas, mas con algunos trazos asturianos, designamos con el nombre de gallego-asturianoDámaso Alonso, Obras Completas, Editorial Gredos (1971), tomo I, páxina 391
Xurdiron algunhas teorías que discuten o carácter galego destas falas, e defenden que se trata de "falas de transición" ou dun "continuum" lingüístico entre galego e asturleonés, como di Xavier Frías:
O galego eonaviego ou galego de Asturias é unha variante extraordinariamente rica, desde o punto de vista dialectal, da lingua galega, que ten —é innegábel— elementos comúns co asturo-leonés, mais tamén é verdade que boa parte do asturo-leonés occidental ten elementos comúns co galego.[6]
En calquera caso, García Arias é o único autor que pon en dúbida a natureza galega do eonaviego, mais fornecendo, nos máis dos casos, exemplos incorrectos que non conseguen demostrar o carácter de híbrido do galego de Asturias,[7]
Variantes
As zonas dialectais do galego de Asturias, que se encadra no galego oriental, son segundo Xoán Babarro[8]:
- Área A: concellos de Santiso e Taramundi e as parroquias dos Coutos e parte da de Sena de Ibias, idéntico ao galego do oriente da provincia de Lugo. Tamén parte das parroquias de Guiar e Abres no concello da Veiga e quedan restos do emprego do artigo 'o' en Santalla de Ozcos.
- Área B: é a zona de maior extensión e abrangue a maior parte da Asturias de fala galega, caracterízase polo emprego do artigo el, conservación do -L- intervocálico, terminación en -en no canto de -eo, posesivos tou e sou. A área subdivídese en dúas segundo o emprego de L- ou Ll- (leite, lleite)
Ademais existen tres falas de transición entre o galego e o asturiano na parte oriental do concello de Navia, en parte das parroquias do concello de Villaión e nas parroquias tixileiras da Estierna (Ibias) e Trabáu (Degaña).
Tamén en Galiza
Segundo os mapas de isoglosas, o concello lugués de Negueira de Muñiz tamén forma parte do ámbito lingüístico eonaviego, coa diferenza de estar situado en Galiza e non en Asturias. Esta consideración vén apoiada polas propias características do galego falado nese municipio, con uso do artigo 'el' (por 'o'), os posesivos 'tou' e 'sou', a palatalización do l- inicial ("llobo" por "lobo"), a conservación do -l- intervocálico latino ("avolo" por avó) ou os sufixos diminutivos en -ín ("camín" por camiño ou "molín" ou "muín" por muíño), todos trazos xenuinamente eonaviegos.
Alén disto, a asociación Abertal, que preside o xeógrafo Carlos Xesús Varela Aenlle, correspondente da Real Academia Galega no Eo-Navia, tamén enumera Negueira de Muñiz como parte das terras eonaviegas [9].
Cadro comparativo
| Latín | Galego-portugués antigo | Portugués | Galego (Galicia) | Galego (Asturias) |
|---|---|---|---|---|
| altu(m) | outo | alto | alto | alto |
| arbor(em) | árvol | árvore | árbore | árbol (ant. árbole) |
| asciata (m) | aixada | enxada | aixada | eixada |
| auru(m) | ouro | ouro | ouro | ouro |
| quattuor(rum) | quatro | quatro | catro | cuatro |
| brachiu(m) | braço | braço | brazo | brazo |
| cælu(m) | ceo | ceu | ceo | cêlo |
| clave(m) | chave | chave | chave | chave |
| cena (m) | cea | ceia | cea | cía |
| caballu(m) | cavalo | cavalo | cabalo | cabalo/caballo |
| digitu(m) | dedo | dedo | dedo | dido |
| dubita(m) | dúbida/dulda | dúvida | dúbida | débeda |
| duo/duæ | dous/duas | dois (dous)/duas | dous/dúas | dous/dúas |
| homo o homine(m) | home | homem | home | hòme |
| libru(m) | livro | livro | libro | libro/llibro |
| luna (m) | lúa | lúa | lúa | lúa/llúa |
| lana (m) | lã | lã | la | lá/llá (ant. lã/llã) |
| manu(m) | mão | mão | man | mao (ant. mão) |
| multu(m) | muito | muito | moito | muito |
| integru(m) | enteiro | inteiro | enteiro | enteiro |
| nocte(m) | noite | noite | noite | noite |
| pectu(m) | peito | peito | peito | peito |
| planu(m) | chão | chão | chan | chao |
| plenu(m) | chëo | cheio | cheo | chen/chío |
| quī / quem | quem | quem | quen | quèn |
| sucu(m) | çume | sumo, suco | zume | zume |
| tabula (m) | taboa | tábua | táboa | traba |
| parete(m) | parede | parede | parede | parede |
| una (m) | üa | uma | unha | úa |
| cerasium | cereija | cereja | cereixa | cereixa |
| vetu(s) | vello | velho | vello | vèyo |
| vicinus(m) | vezinno | vizinho | veciño | vecín/vecío |
| Latín | Galego-portugués antigo | Portugués | Galego (Galicia) | Galego (Asturias) |
Notas
Véxase tamén
- Concellos galegofalantes de Asturias, Castela e León e Estremadura
- Galego exterior
- Galego oriental
- Áreas lingüísticas do galego
Ligazóns externas
- Contribución ao dicionario galego : o léxico do galego de Asturias (LeGA), por Carlos Xesús Varela Aenlle (contén PDF de 7 megas).
- Vídeo pedagóxico do programa Ben falado! sobre o galego de Asturias, presentado por Ferro Ruibal e emitido na TVG o 29 de setembro de 2010.