જામનગર

જામનગર આઝાદી પહેલા નવાનગર તરીકે ઓળખાતું સૌરાષ્ટ્રનું એક રજવાડું હતું. જામનગરની સ્થાપના જામ રાવળના હસ્તે ઇ.સ. ૧૫૪૦માં રંગમતિ અને નાગમતિ નદીઓના કિનારે^[૩] થયાનું ઇતિહાસકારો માને છે.^[૪] કચ્છમાંથી આવેલા જાડેજા વંશના ક્ષત્રિયોએ કચ્છના કિનારેથી નાનું રણ ઓળંગીને સેના સાથે આવી અહીંના જેઠવા, દેદા, ચાવડા અને વાઢેર શાખાના રાજપુતોને હરાવીને નવાનગર રાજ્યની સ્થાપના કરી હતી. સૌરાષ્ટ્ર પ્રદેશમાં જાડેજાના સૌથી મહત્વપૂર્ણ અને સૌથી મોટા રજવાડું રાજ્યો પૈકીનું એક હતું.

ઐતિહાસિક અહેવાલો અનુસાર, બહાદુરશાહ, ગુજરાતના સમ્રાટ, પાવાગઢની ઘેરાબંધીમાં તેમની ભૂમિકાને માન્યતા આપવા માટે જામ લાખાજીને બાર ગામોને આપવામાં આવ્યા હતા. તેમ છતાં, ગામોનો કબજો લઈ લીધા પછી તેના પિતરાઈ ભાઈઓ તમાચી દેડા અને જામ હમીરજી જાડેજા દ્વારા હત્યા કરવામાં આવી હતી. તેના પુત્ર જામ રાવલે તેના પિતાના હત્યારાઓની હત્યા કરી અને કચ્છના શાસક બન્યા હતા. હમીરજીના બે પુત્રો કેનગરજી અને સાહિબજી મુઘલ સમ્રાટ હુમાયુના શરણમાં દિલ્હી ભાગી ગયા. સિંહના શિકાર દરમિયાન, બે ભાઈઓએ સિંહ દ્વારા ઘવાયેલા સમ્રાટને બચાવી લીધા હતા અને  તેમના બહાદુરી માટે પુરસ્કાર તરીકે, તેમના સામ્રાજ્ય ફરીથી મેળવવા માટે સૈન્ય મોકલવામાં આવ્યું હતું. જ્યારે જામ શ્રી રાવલજીએ બે રાજકુમારોને કચ્છમાં શાહી લશ્કર સાથે પાછા આવતા સાંભળ્યા ત્યારે તેમણે યુદ્ધ માટે તૈયાર કર્યા હતા.^[૫]

એક રાત્રે, રાજપૂતોના જાડેજા કુળના સર્વોચ્ચ દેવી આશાપુરા, સ્વપ્નમાં જામ રાવલજીને આવ્યા હતા અને તેમને શપથ લેતા કહ્યું હતું કે  હમીરજીને મારવા નહીં, ભલે તે તેના મૃત્યુ માટે જવાબદાર વ્યક્તિ હતા, પણ તેણીએ તેને સજા કરતા અટકાવ્યો કારણ કે તેમણે અન્ય તમામ સમયે તેને સન્માનિત કર્યા હતા, પરંતુ તેમને હવે કચ્છમાં રહેવું ન હતું. જામ રાવલજી અને તેમના મંડળએ કૂચ કરી, તેમના પિતાની હત્યામાં મુખ્ય કાવતરાખોર તમિખી દેડા પર હુમલો કર્યો અને હત્યા કરી, પિતાના અમરાન અને તેના મૂળ નગર પર વિજય મેળવ્યો. જામ રાવલજીએ તેમના નાના ભાઈ હૃધ્રોલજીને ધ્રોલ પ્રાંતનું શાસન આપ્યું, જે પાછળથી ખંભાળયા નજીક મિઠોઈના યુદ્ધમાં મૃત્યુ પામ્યા હતા, તેની ગાદી તેમના મોટા પુત્ર જાસોજીને સોંપવામાં આવી હતી.^[૫] જામ હરી રાવલજીએ સૌરાષ્ટ્રના ભાગો જીતી લીધાં હતા અને ૯૯૯ ગામોને આ પ્રદેશનું નામ જાડેજા શાખાના મૂળપુરુષ ગાજનના પુત્ર હાલાજીના નામ પરથી હાલાર તરીકે નામ આપ્યું, ત્યાર થી આ પંથક હાલાર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. તે સમયના હાલાર રજવાડાની હદમાં ઉત્તરે કચ્છનો અખાત અને કચ્છનું નાનું રણ, પશ્ચિમે ઓખામઢીનું રણ અને અરબી સમુદ્ર, પૂર્વમાં મોરબી, રાજકોટ, ઘ્રોળ તથા દક્ષિણે ગોંડલ સોરઠ પ્રદેશ અને અન્ય વિસ્તાર આવતો હતો.

જામનગર શહેરની વસ્તી ઇ.સ. ૧૮૭૨માં ૩૪,૭૪૪ હતી જે વધીને ઇ.સ. ૧૯૭૧ની વસ્તી ગણતરીમાં ૨,૧૪,૮૧૬ થઇ હતી.^[૩] ઇ.સ. ૨૦૧૧માં થયેલી વસ્તી ગણતરી પ્રમાણે જામનગરની વસ્તી ૫,૨૯,૩૦૮ છે; જેમાં ૨,૭૬,૨૦૨ પુરુષો અને ૨,૫૩,૧૦૬ સ્ત્રીઓ છે. કુલ વસ્તીના ૮૨.૫૮% (પુરુષ:૮૬.૯૭% અને સ્ત્રી:૭૭.૮૩%) સાક્ષર છે.^[૬]

જામનગરના મોટાભાગના રહેવાસીઓ ગુજરાતી છે અને ગુજરાતી ભાષા બોલે છે. વસ્તીનો એક નાનો ભાગ કચ્છી ભાષા બોલે છે, જે ગુજરાતી લિપિમાં લખાય છે. કાઠિયાવાડી બોલી દૈનિક સંદેશાવ્યવહાર માટે ઉપયોગમાં લેવાય છે.

ભારતનું એકમાત્ર દરિયાઇ રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન અને અભયારણ્ય, જામનગર નજીક, પીરોટન બેટ પર આવેલું છે. જામનગર તેના ચાર આરસના જૈન મંદિરો માટે જાણીતું છે: વર્ધમાન શાહનું મંદિર, રૈસી શાહનું મંદિર, શેઠનું મંદિર અને વાસુપૂજ્ય સ્વામીનું મંદિર; જે ૧૫૭૪ થી ૧૬૨૨ વચ્ચે બાંધવામાં આવ્યા હતાં.^[૭]

જામનગરના બાલા હનુમાન મંદિરને "રામ ધૂન" (૧ ઓગસ્ટ ૧૯૬૪થી) ના લાંબા સમય સુધી સતત જાપ કરવા માટે ગિનીસ બુક વર્લ્ડ રેકોર્ડમાં સૂચિબદ્ધ કરાયું છે. ગિનીસ બુક રેકોર્ડ્સમાં જામનગરના શ્રી જલારામ મંદિર જીર્ણોદ્ધાર સમિતિ સંસ્થા દ્વારા બનાવવામાં આવેલા વિશ્વના સૌથી મોટો રોટલા, જેનું વજન ૬૩.૯૯૯૯ કિગ્રા છે, નો સમાવેશ થાય છે. જે ૧૫ જાન્યુઆરી ૨૦૦૫ના રોજ બનાવવામાં આવ્યો હતો. જામનગર શહેરના ઘણાં મંદિરોને કારણે અને લોકો આધ્યાત્મિકતા અને વૈવિધ્યસભર ધર્મો તરફ વળેલા હોવાને કારણે "છોટી કાશી" તરીકે પ્રખ્યાત છે.^[૮]

આચાર્ય શ્રી મનહરલાલજી મહારાજશ્રી દ્વારા સ્થાપિત ગીતા વિદ્યાલયની 5 શાખાઓ અહીં આવેલી છે. જે શ્રીમદ્ ભાગવત ગીતા, રામાયણ વગેરેના ઉપદેશો વડે ૮ થી ૧૮ વર્ષના બાળકોના સંતુલિત શારીરિક અને માનસિક વિકાસ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે.

દરબારગઢ

દરબારગઢ (મહારાજાનો મહેલ), જામ સાહેબનું જૂનું રાજનિવાસ અને જામનગરનું સૌથી મહત્વપૂર્ણ ઐતિહાસિક સંકુલ છે. તેનું સ્થાપત્ય રાજપૂત અને યુરોપિયન શૈલીઓનું મિશ્રણ છે. અર્ધ-પરિપત્ર મહેલ સંકુલમાં ખૂબ જ સુંદર સ્થાપત્ય સુવિધાઓ અને વિગતો સાથે સંખ્યાબંધ ઇમારતોનો સમાવેશ થાય છે. તેમાં પથ્થરની કોતરણી, ભીંતચિત્રો, ફરેટવર્ક કોતરણી કરેલી જાળીઓ, સુશોભન અરીસો, કોતરેલા થાંભલાઓ અને શિલ્પના કેટલાક સુંદર ઉદાહરણો છે. બહારની તરફ ભારતીય પરંપરામાં ઝરુખાઓ કોતરવામાં આવેલા છે અને વેનેશ્યન-ગોથિક કમાનો છે. ૨૦૦૧માં આવેલા ધરતીકંપને કારણે દરબારગઢને નોંધપાત્ર નુકસાન થયું હતું.

લાખોટા તળાવ અને સંગ્રહાલય

નવાનગરના મહારાજાનો આ નાનો મહેલ લાખોટા તળાવની મધ્યમાં એક ટાપુ પર આવેલો છે જેને હાલમાં સંગ્રહાલયમાં ફેરવવામાં આવેલો છે. આ કિલ્લા જેવા મહેલમાં અર્ધ ગોળાકાર ગઢ છે, ગઢના કાંગરા અને બુરંજો ધરાવતા આ કિલ્લામાં પ્રવેશતા જ તલવારો, બંદુકો અને બારુદ ભરવાના કૂંજાઓનું પ્રદર્શન જોવા મળે છે. તળાવની વચ્ચે આવેલા આ ટાપુ પરથી તળાવની પેલે પાર જવા માટે સુંદર કાળીગરીવાળા કઠેડાથી શોભતો કમાનાકર પથ્થરનો પુલ આવેલો છે. કિલ્લાના સંગ્રહાલયમાં શિલ્પોનો સારો સંગ્રહ છે જે ૯મીથી ૧૮મી સદીના સમય દરમ્યાનના છે. આ ઉપરાંત આસપાસના ગામોમાંથી મળી આવેલા મધ્યકાલિન માટીકામના વાસણો પણ અહિં પ્રદર્શિત કરવામાં આવેલા છે. આ સંગ્રહાલય રણમલ તળાવની ઉત્તરીય બાજુના ટૂંકા પુલ પરથી પહોંચી શકાય છે અને બુધવાર સિવાય દરરોજ ખુલ્લું હોય છે.

વિલિંગડન ક્રેસન્ટ

પ્રભાવશાળી વિલિંગડન ક્રેસન્ટનું નિર્માણ જામ રણજિતસિંહે કરાવ્યું હતું, જે તેમના યુરોપીયન પ્રવાસથી પ્રેરિત હતું. મૂળતઃ અર્ધચંદ્રાકાર બજાર માટેની જગ્યા છે જેમાં ત્રિકોણીય કમાનોની હારવાળો રસ્તો આવેલો છે જેની ફરતે ભોંયતળીએ મોટા અને ઉપલા માળે નાના એવા વક્રાકાર દિવાલમાં જડેલા ચોરસ થાંભલાઓ અને ફરતે જમરૂખના આકારની નાની થાંભલીઓ ગોઠવેલી છે. જામ સાહેબની પ્રતિમા અર્ધચંદ્રાકારની મધ્યમાં આવેલી છે. ૨૦૦૧ના ગુજરાત ભૂકંપથી આ શોપિંગ વિસ્તારમાં થોડું નુકસાન થયું હતું.

પ્રતાપ વિલાસ મહેલ

પ્રતાપ વિલાસ મહેલ મહારાજા રણજીતસિંહજીના શાસન દરમિયાન બાંધવામાં આવેલો. તેમાં ભારતીય કોતરણી સાથે યુરોપિયન સ્થાપત્ય છે જે તેને સંપૂર્ણપણે અલગ બનાવે છે. તે કલકત્તાની વિક્ટોરિયા મેમોરિયલ ઇમારતના અનુગામી તરીકે બાંધવામાં આવ્યો હતો, પરંતુ તેમાં બાંધવામાં આવેલા ગુંબજો ભારતીય સ્થાપત્ય શૈલિ મુજબના છે, જેમાંના ત્રણ કાચના બનેલા છે. સ્તંભો પર વેલો, ફૂલો, પાંદડા, પક્ષીઓ અને પ્રાણીઓની કોતરણી કરવામાં આવી છે જે મહેલને જીવંત બનાવે છે. ૨૦૦૧ના ધરતીકંપથી કેટલાક ભાગને ઘણું નુકશાન થયું હતું અને કેટલાક ખૂણાઓમાં છત અને દિવાલો વચ્ચે મોટી તિરાડો પડી હતી. આ મહેલ મુલાકાતીઓ ફક્ત બહારથી જ જોઈ શકે છે, અંદર પ્રવેશ આપવામાં આવતો નથી.

જામનગર તેની બાંધણી તેમજ પિત્તળના વાસણોના ઉદ્યોગો માટે જાણીતું છે. તે ખાંડ તેમજ ઊનની નિકાસ કરે છે.^[૩]