Dialétto arbenganéize/AR
AR | Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese |
L'Arbenganése (o ascì Arbenganeise) u l'è 'n dialéttu da léngua lìgüe parlau prinsipalmènte in ta ciàna d'Arbenga e inta vàla du s-ciümme Aròscia, apartenènte au cuscì dìtu grùppu du Ligüe sentru ucidentàle, du quale a l'è a varietài ciü difüsa.
| Arbenganese arbenganéize | |
|---|---|
| Âtri nómmi | Arbenganéize, Arbenghéize, Arbenganeise |
| Parlòu in |  Itàlia |
| Regioîn |  Liguria (  Sann-a,  Imperia) Piemonte(Àutu, Cîxöa de Garesce, Cravaüna) |
| Parlànti | |
| Totâle | ~10.000[1] |
| Clasificaçión | |
| Filogénezi | Léngue indoeoropée Itàliche Rumanse Rumanse usidentàli Gallu-Rumànse Gallu-Itàliche Lìgüe Ligüe séntru usidentàle Arbenganese |
| Estræto in léngoa | |
Diciaraçión universâle di dirìtti umâni, art. 1 Tütti i òmmi nàscian in libertài e i sun pàeggi in dignitài e dìriti. Sun dutài de raxun e de cusciènsa e l'an da fà l'ün cun l'àtru in pìna fraternitài. | |
 | |
Descrisiùn e stòia
U dialéttu arbenganése u l'è üna de varietài ciü 'npurtànti da léngua lìgüe parlàe inta Rivéa de Punente, ligàu a l'influensa stoicamènte esercità da a sitài ingàuna, pe tàntu ténpu grànde séde vescuvìle e lìneu cumüne, púntu de parténsa de vàrie vìe comerciali vèrsu u Piemunte.
Ultre che inta ciàna u l'è difùsu inte e àtre vàlli satelitàri a quésta, cumme a valà du Néva o a zà mensciunà valà de l'Aroscia. Vèrsu levànte se pò trùva l'arbenganese fì a-u paìse du Burghéttu, colonia medievà de Arbénga fondà in tu 1288, e inta valà du Varatèlla, pe lascià dòppu u pòstu a di dialétti de transisiùn cun-u grùppu du lìgüe sentràle.
Vèrsu sùd u gh'è u pasàggiu a-u dialéttu arascìn, cun u quàle se fùrman i dialétti de transisiùm parli inta vàlle du S-ciümme Lerùn. Ciü estésa a l'è a presènsa inte l'entrutèra, lóngu u cursu du turènte Aroscia, dunde se pònan truvà parlàe de stànpu Arbenganese, armenu fìn a l'altessa du cumüne da Cêve, zà inta pruvinsa de Inpéia. In àtra variànte ciü stréitamènte culégà cun questu dialettu chì a l'è quella parlà in tu paìse de Muntegrussu Cìan du Làite. De dòppu A Cêve, i ghe sùn dialetti de transisiùn cun mazùi influénse di dialetri de Inpéia. Versu nòrd i se incuntran quélli du grùppu Ligüe arpìn, cumme l'Urmeàscu. Vèrsu nòrd sùn ascì ricunducìbili a l'arbenganése e parlàe da Valà du Néva, méntre i dialétti de l'ata vàlà du Pennavaire (de Autu e Cravaüna) sùn influensài parsialmènte da l'Urmeàscu; invexe quellu de frasiùi garescine de "Ci(r)ixöa" e de "E Vòte", piemuntexi, ma intu versante Ligüe da còlla de Sàn Benardu, presentàn 'na mes-ciüa cun dialettu garescìn, presentàndu peò 'na fòrte cunpunènte ingàuna.
Grafìa
Cumme pe tànte àtre varietài da léngua lìgüe, pé l'arbenganése a nu l'exìste 'na grafìa trafisunale o ufisià pé puélu transcrìve; inti tenpi ciü resenti ghe sùn stài peò di tentatìvi inte 'stu sénsu, cun a raxun de preservà a parlà.
Tra e vàrie prupòste se pònan vegghe, pé esénpiu, a grafìa duvéa da-u giurnalìsta e puéta Vincenzo Bolia pe-e sòe òpere[2], e quélla usà da Angelo Gastaldi intu sò "Disiuna-iu Arbenganese", a ciü cunpléta racòlta de paólle intu dialéttu arbenganése pé aù dispunìbile.
| Létere | Soì IPA/AFI | Nòtte |
|---|---|---|
| A | a | |
| B | b | |
| C | k/ʧ | |
| D | d | |
| E | e/ɛ | e serà/ e avèrta |
| F | f | |
| G | g/dʒ | |
| H | mütta, cümme in italiàn | |
| I | i | |
| Ï | ij | són do fransése "famille" |
| L | l | |
| M | m | |
| N | ɱ/n/ŋ | |
| O | o/ɔ | o serà/o avèrta |
| EU | ø | són de eu francese |
| OEU | Œ | són do fransése "coeur" |
| P | p | |
| Q | k | |
| R | r | |
| Ȓ | ɹ | són da r evanescénte |
| S | s | |
| Ṡ | z | són da "s" de l'italian "rosa" |
| SC-C | ʃ+ʧ | són da paòlla "sc-ciümma" |
| SSC | ʃ | són de l'italiàn "sci", rinfursàu |
| T | t | |
| U | u | |
| Ü | y | són da "u" fransése |
| V | v | |
| X | ʒ | són du fransése "jardin" |
| Z | ts | són de l'italiàn "pozzo" |
| Létere | Sòi IPA/AFI | Nòtte |
|---|---|---|
| A | a | |
| B | b | |
| C | k/ʧ | |
| D | d | |
| E | e/ɛ | e serâ/ e avèrta[4] |
| F | f | |
| G | g/dʒ | |
| H | mütta, cumme in italiàn | |
| I | i | |
| Ï | i: | són da i 'lungà |
| L | l | |
| M | m | |
| N | ɱ/n/ŋ | |
| O | o/ɔ | o serà/o avèrta |
| Ö | ø | són de eu fransese |
| P | p | |
| Q | k | |
| R | r/ɹ | ɹ végne paéggie 'otte uméssu o indicàu fra paèntexi |
| S | s | |
| T | t | |
| U | u | |
| Ü | y | són da "u" fransése |
| V | v | |
| X | ʒ | són du fransese jardin |
| Z | z | són da "s" de l'italiàn "rosa" |
Moddi de dî
- Roa roa pe u cian che u marotu u porta u san[5]
- Stüccu e pitüa fàn bèlla figüa
- Se e nìvure vén dau mâ pîa u bö e vaténe a cà, se e nivure vén da a muntàgna pîa u bö e và in campàgna
- Ciöve, baxîna, tütti i màtti vàn aa ma(r)ìna
- Carlevâ u l'è mortu, ciüccu cumme in pòrcu, u l'ha lasciàu ai sò fiöi stuchefìsciu e faxöi
- Vöia de travaiâ satim'adossu travàia ti che mi nu pòssu
- Stràsse cun stràsse, pigöggi cun pigöggi
- Ciöve, ciöve, e gaìne fan e öve
Testimuniànse scrìte
- Nada Ricci Torri, Recampémule: raccolta di ninne nanne, filastrocche, giochi e scherzi in dialetto albenganese, Arbenga, Edizioni del Delfino Moro, 1977.
- Nada Ricci Torri, ...e te ghe daggu a zunta!, Arbenga, Edizioni del Delfino Moro, 1981.
- Angela Bruzzone, Cose da Türchi: raccolta di filastrocche, giochi, e scherzi, proverbi, modi di dire e soprannomi in dialetto cerialese, Arbenga, Edizioni del Delfino Moro, 1982.
- Angioletta Romagnoli, Rime in dialetto ligure albenganese, Arbenga, Tipografia F.lli Stalla, 1986.
- Angioletta Romagnoli e Nadia Ricci Torri (prefaçión de), Poesie di Angioletta Romagnoli, Arbenga, Edizioni del Delfino Moro, 1989.
- A Cumpagnia di S-ciancalassi, U gh'è de tüttu cumme a Zena. Soprannomi, proverbi, favole, filastrocche, modi di dire ed altro in dialetto toiranese, Lêua, Tipografia Litografia Ligure, Lùggio 1995.
- (LIJ, IT) Angelo Gastaldi, De tüttu in po' Ricordi d'in arbenganese innamu"au du so paise, Arbenga, Edizioni del Delfino Moro, 1996.
- Marina Manieristi, Simonetta Maccioni e Giuseppe Marchini, In saccu de parolle, Arbenga, Edizioni del Delfino Moro, 2005.
- Vincenzo Bolia, Liguria e altre poesie nel dialetto ligure di Albenga, Zena, Nuova Editrice Genovese, 2010.
- Vincenzo Bolia, Pensceṛi… paṛolle, 3ª ed., Melegnan, Montedit, 2015, ISBN 978-88-6587-5544.
Nòtte
Bibliugrafìa
- (IT) Luciano Livo Calzamiglia, Preghiera alla Vergine di Anonimo albenganese - 1461 - Sanctisima Regina Maire de Dè (abstract), in Vetta, vol. 10, n. 2, 1979, p. 12. URL consultòu o 24 arvî 2021.
- (IT) Emilio Azaretti, Testi trecenteschi in volgare albenganese, in Rivista di studi liguri, vol. 51, n. 1-3, 1985. URL consultòu o 18 arvî 2021.
- (IT) Miniguida alla pronuncia delle parole nel dialetto ligure di Albenga, in sce liguria2000news.com. URL consultòu o 15 arvî 2021.
- Angelo Gastaldi, Disiuna-iu Arbenganese - Dizionario Albenganese, Arbenga, Tipolitografia F.lli Stalla, 2009.
- (IT) Redazione Corsara e (relatô) Fiorenzo Toso, Il bacino fluviale del Centa: aspetti linguistici, in sce albengacorsara.it, 22 màrso 2019. URL consultòu o 19 arvî 2021.