Lumbard ucidental

Per savenn pussee, varda l'articol Urtugrafii del Lumbard.

I möd de scriv in lumbard ucidental a hinn sustanzialment dü: vünn che 'l trà ispiraziun de l'urtugrafia leteraria milanesa (cumpagna de quela piemuntesa e ligüra) e vünn alter che 'l pò vess ciamaa de ispiraziun svizara (che l'è quel in del qual l'è scrivü quel articul chì). Del prim hinn carateristigh i grafema /oeu/ e /u/, a la francesa, menter del segund invezi i grafema /ö/ e /ü/, a la tudesca. La magiur part di urtugrafii l'è basada sura vün di dü mudei. Un'altra pruposta de urtugrafia la saria quela del lenguista Geoffrey Hull, in del cuntest de una lengua padanesa che la picaria dent tüt i lenguv gal-italigh e returumanigh.

Articuj

1. In certi cuntest la vucal de l'articul definii la pö drucà, o diventà 'na schwa, in quej cas chì l'articul el pö vess scrivüü cun l'apostrofi (pres. 'l/'r)

Prunom persunaj suget

1. La "e" la pö vess parnunziaa 'me schwa, a seconda del dialet. In quel cas chì el prunom el pö vess scrivüü anca cun la "a" (vialtar). Questa chì l'è n'alternanza pütost cumün quand che la parnonzia la cumprenda la schwa, pr'el fat che gh'è no n'urtugrafia standardizaa (e.s. nagot/negot, etc.).

2. Int i püssee tant variant del lumbard ucidental, gh'è na distinzion fra vialter/violter e vü: i prim i henn i prunom plural nurmal, mentr'inveci el second l'è la version che la se dröva per rivolgess a 'na persona per la qual se gh'ha rispet, e donca l'è plüral dumà gramaticalment, perchè in efeti la se riferiss a 'na persona singula (in certi dialet el "vü" l'è diventaa arcaich, e quela fünzion chì l'è passaa al "lü").

Prunom persunaj cumplement debul (clitich)

1. La "e" la pö vess parnunziaa 'me schwa, a seconda del dialet. In quel cas chì el prunom el pö vess scrivüü anca cun la "a" (es. ma, ta, e.i.v.). Questa chì l'è n'alternanza pütost cumün quand che la parnonzia la cumprenda la schwa, pr'el fat che gh'è no n'urtugrafia standardizaa (e.s. nagot/negot, etc.).

Int i question, el clitich el pö spustass dop del verb:
1. lü el dis -> 'sa disel?
2. lee la dis -> 'sa disla?

Int la tabela de sura, la part tra parentes l'è la furma post-verbala.

In certi variant insübrich, quel spustament chì l'è ubligatori, mentr'inveci in alter variant (suratüt variant del Milanes) questa strütura l'è 'dree perdess, e donca (1) e (2) i diventen (3) e (4):
3. 'se'l dis?
4. 'se la dis?

Nom

Nümer e quantificadur

'L Lumbard ucidental 'l marca la diferenza intra mas'c e femena fin al nümer tri:

I alter nümer i gh'hann dumà una versión (La "e" atonega la pö vess parnunziaa 'me schwa, a seconda del dialet, e 'l nümer el pö vess scrivüü anca cun la "a" (quatar). Questa chì l'è n'alternanza pütost cumüna, pr'el fat che gh'è no n'urtugrafia standardizaa. Quij cas chì i henn ripurtaa chì suta cun la vucala etimulogica).

4) quater/quatru
5) cinch/sinch/cinqu/cenchi
6) ses/sesi
7) set/seti
8) vot/votu
9) növ/nöi
10) des/desi
11) vündes/vündas
12) düdes/dodas
13) tredes/tredas
14) quatordes/quatordas
15) quindes/quindas
16) sedes/sedas
17) dersett
18) desdott/disdott
19) desnöv/disnöf
20) vint/vent
30) trenta
40) quaranta
50) cinquanta
60) sessanta
70) setanta
80) (v)utanta/(v)otanta
90) nuvanta
100) cent
1000) mila/mill

Verb

Verb Vess

Möd Indicatif, Temp Present

1. La "e" la pö vess parnunziaa 'me schwa, a seconda del dialet. In quel cas chì el prunom el pö vess scrivüü anca cun la "a" (ta seet). Questa chì l'è n'alternanza pütost cumüna quand che la parnonzia la cumprenda la schwa, pr'el fat che gh'è no n'urtugrafia standardizaa (e.s. nagot/negot, etc.).

Möd Indicatif, Temp Passaa

1. La "e" la pö vess parnunziaa 'me schwa, a seconda del dialet. In quel cas chì el prunom el pö vess scrivüü anca cun la "a" (ta seet). Questa chì l'è n'alternanza pütost cumüna quand che la parnonzia la cumprenda la schwa, pr'el fat che gh'è no n'urtugrafia standardizaa (e.s. nagot/negot, etc.).

Möd Indicatif, Temp Imperfet

1. La "e" la pö vess parnunziaa 'me schwa, a seconda del dialet. In quel cas chì el prunom el pö vess scrivüü anca cun la "a" (ta serat/sevat staa/staio 'me lur i eran/evan staa/stai). Questa chì l'è n'alternanza pütost cumüna quand che la parnonzia la cumprenda la schwa, pr'el fat che gh'è no n'urtugrafia standardizaa (e.s. nagot/negot, etc.).

La v in de l'imperfett l'è cunsiderada arcaica in di variant püssee inuvativ (per esempi quela de Milan).

Möd Indicatif, Temp Trapasaa

1. La "e" la pö vess parnunziaa 'me schwa, a seconda del dialet. In quel cas chì el prunom el pö vess scrivüü anca cun la "a" (ta serat/sevato 'me lur i eran/evan). Questa chì l'è n'alternanza pütost cumüna quand che la parnonzia la cumprenda la schwa, pr'el fat che gh'è no n'urtugrafia standardizaa (e.s. nagot/negot, etc.).

Möd Indicatif, Temp Fütür

1. La "e" la pö vess parnunziaa 'me schwa, a seconda del dialet. In quel cas chì el prunom el pö vess scrivüü anca cun la "a" (ta sareet). Questa chì l'è n'alternanza pütost cumüna quand che la parnonzia la cumprenda la schwa, pr'el fat che gh'è no n'urtugrafia standardizaa (e.s. nagot/negot, etc.).

Möd Indicatif, Temp Fütür anteriur(?)

1. La "e" la pö vess parnunziaa 'me schwa, a seconda del dialet. In quel cas chì el prunom el pö vess scrivüü anca cun la "a" (ta sareet). Questa chì l'è n'alternanza pütost cumüna quand che la parnonzia la cumprenda la schwa, pr'el fat che gh'è no n'urtugrafia standardizaa (e.s. nagot/negot, etc.).

Möd Infinit, Gerundi e Participi Pasat

Verb (A)vègh/vèch, Avè

Möd Indicatif, Present

1. La "e" la pö vess parnunziaa 'me schwa, a seconda del dialet. In quel cas chì el prunom el pö vess scrivüü anca cun la "a" (ta seet). Questa chì l'è n'alternanza pütost cumüna quand che la parnonzia la cumprenda la schwa, pr'el fat che gh'è no n'urtugrafia standardizaa (e.s. nagot/negot, etc.).

Möd Indicatif, Passaa

1. La "e" la pö vess parnunziaa 'me schwa, a seconda del dialet. In quel cas chì el prunom el pö vess scrivüü anca cun la "a" (ta seet). Questa chì l'è n'alternanza pütost cumüna quand che la parnonzia la cumprenda la schwa, pr'el fat che gh'è no n'urtugrafia standardizaa (e.s. nagot/negot, etc.).

Möd Indicatif, Imperfet

1. La "e" la pö vess parnunziaa 'me schwa, a seconda del dialet. In quel cas chì el prunom el pö vess scrivüü anca cun la "a" (ta seet). Questa chì l'è n'alternanza pütost cumüna quand che la parnonzia la cumprenda la schwa, pr'el fat che gh'è no n'urtugrafia standardizaa (e.s. nagot/negot, etc.).

Int l'indicativ imperfet, el verb avè(gh) el gh'ha anca una version püssee cürta, che l'è el risültaa d'una cuntrazion funulogica (cumpagna de quej di ausiliar ingles):

Möd Indicatif, Trapassaa

1. La "e" la pö vess parnunziaa 'me schwa, a seconda del dialet. In quel cas chì el prunom el pö vess scrivüü anca cun la "a" (ta seet). Questa chì l'è n'alternanza pütost cumüna quand che la parnonzia la cumprenda la schwa, pr'el fat che gh'è no n'urtugrafia standardizaa (e.s. nagot/negot, etc.).

Möd Indicatif, Fütür

1. La "e" la pö vess parnunziaa 'me schwa, a seconda del dialet. In quel cas chì el prunom el pö vess scrivüü anca cun la "a" (ta seet). Questa chì l'è n'alternanza pütost cumüna quand che la parnonzia la cumprenda la schwa, pr'el fat che gh'è no n'urtugrafia standardizaa (e.s. nagot/negot, etc.).

Möd Indicatif, Fütür anteriur(?)

1. La "e" la pö vess parnunziaa 'me schwa, a seconda del dialet. In quel cas chì el prunom el pö vess scrivüü anca cun la "a" (ta seet). Questa chì l'è n'alternanza pütost cumüna quand che la parnonzia la cumprenda la schwa, pr'el fat che gh'è no n'urtugrafia standardizaa (e.s. nagot/negot, etc.).

Cunsunant

1. L'africaa /ts/ l'esista dumà int i variant insübrich del nord, a partì dal brianzö fin al ticines.
2. La fricativa /ʃ/ l'esista no int i variant paves e in quej di sit che j'hinn suta l'aministrazion del Piemont (pres. el nuares).
3. La fricativa /ʒ/ la gh'è dumà int una quaj varianta centrala (principalment int el milanes) e suratüt int i parol ch'i riven diretament dal frances. Cumpagn de la /ʃ/ l'esista no int i variant paves e in quej di sit che j'hinn suta l'aministrazion del Piemont.
4. La palatal /ʎ/ l'esista dumà int una quaj varianta aplina, suratüt quej che j'hinn inflüenzaa dal Rumanc (presempi el pus'ciavin).

Vucal

El lumbard insübirch el gh'ha 8 vucal cumün e dü principalment dialetal: /a/, /e/, /ɛ/, /i/, /o/, /ɔ/, /ø/, /u/, /y/, /ʌ/, rapresentaa da i segn chì suta:

• a, e, i, o, ö, u, ü, ä (grafia ünificada)
• a, e, i, ò, oeu/eu, ó/ou, u, ä (grafii classich: classega milanesa, Ortografia classega ocidental).

La /o/ e la /ʌ/ j'henn principalment dialetal, perchè la prima l'esista no int el milanes, mentr'inveci la seconda l'esista dumà int i variant che j'hinn staa inflüenzaa dal piemuntes (e in certi casi da l'emilian), tant 'me i variant paves e quej suta l'aministrazion del Piemont, asca el verbanes e l'ussulan.

1. Quela vucal chì l'è cumpagna de la "terza vucal piemuntesa", e l'esista dumà int i variant che j'hinn staa inflüenzaa dal piemuntes (e in certi casi da l'emilian), tant 'me i variant paves e quej suta l'aministrazion del Piemont, asca el verbanes e l'ussulan. Quand che l'è marcaa int l'urtugrafia, l'è scrivüü "ä".

Furtizion e lenizion

Int i püssee variant de l'insübrich a trövum el prucediment de furtizion cunsunantica in pusizion final, un prucediment che l'è fess ativ anca int i lengu germanich. El risültaa de 'sta furtizion cunsunantica l'è che i fricativ e i plusiv debul i perden la vus quand che i henn in fin de parola:

• [nøva] -> [nøf]
• [verda] -> [vert]

Quel prucediment chì l'è no ativ int i parlad de cunfin, cume presempi el paves e quej variant insübrich parlaa int i zone suta l'aministrazion del Piemont. Gh'è pö da dì che anca int i zon püssee central, el nivell de furtizion l'è no inguaa per tüt, e gh'è di variazion sia a nivell dialetal che adritüra tra 'na persona e l'altra (e quindi a nivell idiuletal). Presempi, certa gent la fa distinzion fra [nøf] (l'agetiv) e [nøv] (el nümer), mentr'inveci alter i gh'han semper la version cun la furtizion, e quindi i disen [nøf] in tüt dü i cas.

Variazion dialetal

Anca se l'insübrich el gh'ha tanti variant a seconda di pais e di cità indè che l'è parlaa (e denter i cità el gh'ha di diferenz da 'na cantunada a l'altra), l'Insübria linguistica la se pö divid in tre zon dialetal principal: el nord (ch'el parta da la Brianza e el va a finì in Tisin), macro-Milan (ch'el cumprenda Milan cità e i sit int el sud de la pruincia), e ovest-e-bassa (che la cumprenda i zon del nuares e quej de l'Ümlena, e la va a finì o a Pavia o int el territori che el va da Turtona a Piasenza, a seconda d'indè che se decida de tirà el cunfin linguistich tra lumbard e emilian). A l'interen de quej tre zon chì i parlad i mustren di cambiament de parnonzia e anca lessical che a volt i cambien da un paisin a l'alter, però quest el cambia no el fat che quela tripartizion chì l'è pussibil, e anca d'una certa impurtanza.

Funulugicament, l'isugloss püssee ciar l'è quel de la distinzion fra "o" e "u" in pusizion tonica pre-nasala. Se a partum da la zona ovest-e-bassa, a pudum nutà che la sequenza "ùN" (l'acent l'indica che la vucal l'è tonica e la N l'è 'na manera per ciapà denter sia la [n] che la [ŋ]) l'esista no. Se se mövum int el macro-milanes, a vedum che la roba l'è a l'incuntrari, perchè la sequenza "ùN" l'è fess druaa, e l'è l' "òN" che l'esista mia. Se pö a vam sü int la zona nord, a trövum sia vün che l'alter. La tabela chì suta la fa un quaj esempi:

• Dialet milanes
• Dialet brianzö
• Dialet cumasch
  • Dialet laghee
  • Dialet lüganes
• Dialet lümelin
  • Dialet vigevanasch
• Dialet ludesan
• Dialet tisines
• Dialet paves-vugheres
  • Dialet ultrepadan
• Dialet turtunes
• Dialet valtulines
• Dialet nuvares
• Dialet varesot
  • Dialet verbanes
• Dialet büstoch

Vidè incasì: Koiné ticinesa