Төв аймаг
Төв аймаг нь Монгол Улсын төв хэсэгт төвлөрөн байршиж, улсын нийслэлийг нутаг дэвсгэртээ багтаан оршдог. Засаг захиргааны төв нь Зуунмод хот юм.
Төв аймаг ᠲᠥᠪᠠᠢᠢᠮᠠᠭ | |
|---|---|
 | |
 Далбаа  Сүлд | |
 | |
| Улс |  Монгол |
| Байгуулагдсан | 1931 он |
| Нийслэл | Зуунмод |
| Газар нутаг | |
| • Нийт | 74,042.37 км2 (28,587.92 миль2) |
| Хүн ам (2022) | |
| • Нийт | ▼ 93,181 |
| [1] | |
| Цагийн бүс | UTC+8 |
| Бүсийн дугаар | +976 (0)127 |
| ISO 3166 код | MN-047 |
| Улсын дугаар | ТӨ_ |
| Вэб сайт | tov |
Газар зүй
Төв аймаг Монгол улсын дорнод төв хэсэгт 74,042.37 км² газар эзлэн оршдог. Дундаа Улаанбаатар нийслэлийг хүрээлж, бусад талаараа Хэнтий, Говьсүмбэр, Дундговь, Өвөрхангай, Булган, Сэлэнгэ зургаан аймагтай хиллэнэ.
Газрын тогтоц
Далайн түвшнээс дээш дунджаар 1200-1500 м өргөгдсөн. Хэнтийн нуруу, Заамарын нуруу, Зоргол хайрхан, Хустайн нуруу зэрэг уулархаг гадаргуутай. Асралт хайрхан (2800 м), Богд хан, Батхаан зэрэг уулс бий.
Нутаг дэвсгэрийн 16.4 хувийг ой мод, 36.5 хувийг хээрийн бүс эзэлдэг.
Газар зүйн байршлаар Хангай, Хэнтийн уулархаг, Дорно Монголын талархаг мужид багтана.
Нутгийн хойд хэсгийн уулын өргөн хөндийнүүд нь газар тариаланд тохиромжтой хүрэн бор хөрстэй, өмнөд хэсэг нь гүвээ толгод бүхий тал хээр газар юм.
Ус мөрөн
Хэрлэн, Туул зэрэг том жижиг 30 гаруй голтой. Жанчивлан, Цайдам, Цахир зэрэг бүрд нууруудтай.
Амьтан ургамал
Аймгийн нутгийн өмнө ба баруун хэсгээр хээр талын хүрэн, цайвар хүрэн хөрстэй, зүүн хойд хэсгээр нь ам хөндийн бараан хөрс, уулын ой, нугын саарал хөрс тархжээ.
Хангай, Хэнтийн салбар уулсад хуш, шинэс, улиас, бургас, нарс, яшил, яргай зэрэг янз бүрийн модтой, өрөл, мойл, үхрийн нүд, нохойн хошуу зэрэг жимс, сонгино, хөмөл, таана, мангир, халиар, гичгэнэ, мөөг зэрэг хүнсний ургамал, чихэр өвс, чацаргана мэтийн ховор болон дэгд, бадаана, таван салаа, тарваган шийр, алтан гагнуур зэрэг эмийн ургамал ургана.
Төв аймагт буга согоо, хандгай, аргаль угалз, хойлог, хун зэрэг 16 зүйлийн дархан цаазат амьтдаас гадна хэрэм, тарвага, үнэг, хярс, гахай, баавгай, шилүүс зэрэг агнуурын ач холбогдолтой 30 гаруй төрлийн араатан, жигүүртэн бий.
Хүн ам зүй
Төв аймаг 2010 онд 83,838 мянган оршин суугчтай байсан бол 2014 онд 90,049 хүнтэй болсон.
| 1941 | 1950 | 1961 | 1970 | 1980 | 1990 | 1992 он | 2000 | 2010 | 2014 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 66,248 | ▼ 49,106 | ▲ 53,619 | ▲ 64,972 | ▲ 79,680 | ▲ 103,943 | ▲ 112,855 | ▼ 99,268 | ▼ 83,838 | ▲ 90,049 |
Аймгийн төв Зуунмод хот буюу Зуунмод сум 13339 хүнтэй, Батсүмбэр (6913), Заамар (6568) сум харьцангуй олон хүнтэй бол Аргалант (1371), Баянцагаан (1401) харьцангуй цөөн оршин суугчтай байна.
Хүн амын 16 хувь хот газар (Зуунмод), 84 хувь хөдөө амьдардаг. Бичиг үсэг мэддэг — 97.5 хувь.[3]
Ард түмэн
Төв аймгийн хүн ардын 99.8 хувь Монгол улсын иргэн, 98.2 хувь монгол үндэстэн, 94.2 хувь халх ястан байна.
Монгол хэлээр хэлэлцэнэ. Дийлэнх олонх нь Бурхан буддын шашин, тодруулвал шарын шашин шүтдэг.
| Төв аймгийн ард түмэн (1989, 2000 оны тооллого)[4] | ||||
|---|---|---|---|---|
| Яс үндэс | Хүн ам 1989 тоол. | Эзлэх хувь 1989 тоол. | Хүн ам 2000 тоол. | Эзлэх хувь 2000 тоол. |
| Халх ястан | 94,773 | 94.6% | 93,604 | 94.2% |
| Казах үндэстэн | 2,167 | 2.2% | 1,065 | 1.1% |
| Буриад ястан | 590 | 0.6% | 856 | 0.9% |
| Дөрвөд ястан | 727 | 0.7% | 770 | 0.8% |
| Баяд ястан | 317 | 0.3% | 745 | 0.8% |
| Урианхай ястан | 420 | 0.4% | 524 | 0.5% |
| Тува ястан | 269 | 0.23% | 500 | 0.5% |
| Захчин ястан | 160 | 0.2% | 202 | 0.2% |
| Өөлд ястан | 61 | 0.1% | 171 | 0.2% |
| Бусад ястан | 420 | 0.4% | 614 | 0.6% |
| Гадаадын иргэн | 179 | 0.2% | 217 | 0.2% |
| Нийт хүн ам | 100,088 | 100% | 99,266 | 100% |
Нутгийн хуваарь
Төв аймаг дараах 27 сум, 97 багт хуваагдана.
| № | Сумын нэр (хотыг тодоор) | Багийн тоо | Хүн амын тооцоо | Талбай (км²)[5] | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2000[6] | 2005[7] | 2011[8] | 2022 | ||||
| 1 | Алтанбулаг | 4 | 3,452 | 3,144 | 2,996 | 3,264 | 5.9 мян. |
| 2 | Аргалант | 2 | 1,929 | 1,881 | 1,577 | 1,612 | 1.6 мян. |
| 3 | Архуст | 2 | 829 | 1,563 | 1,236 | 1,313 | 5.9 мян. |
| 4 | Батсүмбэр | 4 | 6,534 | 6,310 | 6,789 | 7,084 | 2.5 мян. |
| 5 | Баян | 3 | 2,309 | 2,064 | 2,002 | 1,975 | 2905 |
| 6 | Баяндэлгэр | 2 | 1,801 | 1,173 | 1,321 | 1,596 | 2.2 мян. |
| 7 | Баянжаргалан | 3 | 1,786 | 1,573 | 1,531 | 1,626 | 2376 |
| 8 | Баян-Өнжүүл | 3 | 2,771 | 2,539 | 2,088 | 2,159 | 4.0 мян. |
| 9 | Баянхангай | 2 | 1,634 | 1,524 | 1,406 | 1,402 | 1.0 мян. |
| 10 | Баянцагаан | 5 | 2,787 | 2,349 | 1,801 | 1,868 | 6.2 мян. |
| 11 | Баянцогт | 3 | 2,323 | 1,928 | 1,820 | 1,683 | 1.5 мян. |
| 12 | Баянчандмань | 3 | 3,243 | 3,286 | 3,783 | 4,172 | 0.6 мян. |
| 13 | Борнуур | 4 | 4,288 | 4,480 | 4,854 | 4,911 | |
| 14 | Бүрэн | 5 | 3,685 | 3,266 | 3,012 | 2,938 | 3.75 мян. |
| 15 | Дэлгэрхаан | 3 | 2,438 | 1,993 | 1,663 | 1,818 | 2.2 мян. |
| 16 | Жаргалант | 4 | 5,921 | 5,740 | 6,296 | 6,728 | 2.1 мян. |
| 17 | Заамар | 4 | 6,053 | 5,923 | 5,280 | 5,802 | 2.9 мян. |
| 18 | Зуунмод | 6 | 14,771 | 14,692 | 15,277 | 17,215 | |
| 19 | Лүн | 3 | 3,765 | 2,572 | 2,609 | 2,493 | 2.6 мян. |
| 20 | Мөнгөнморьт | 3 | 2,174 | 1,909 | 2,065 | 2,225 | |
| 21 | Өндөрширээт | 4 | 2,553 | 1,893 | 1,833 | 2,040 | 2.8 мян. |
| 22 | Сүмбэр | 2 | 1,980 | 1,581 | 1,740 | 1,698 | 0.36 мян. |
| 23 | Сэргэлэн | 5 | 2,233 | 1,816 | 2,016 | 2,003 | 3.7 мян. |
| 24 | Угтаалцайдам | 3 | 3,389 | 2,400 | 2,527 | 2,599 | 1.5 мян. |
| 25 | Цээл | 5 | 3530 | 2444 | 2508 | 2,632 | 1.6 мян. |
| 26 | Эрдэнэ | 5 | 3345 | 3442 | 3736 | 3,890 | 8.0 мян. |
| 27 | Эрдэнэсант | 5 | 5605 | 5006 | 4511 | 4,435 | 3.1 мян. |
| Аймгийн дүн | 97 | 98,362 | 88,491 | 88,277 | 93,181 | 74,042 | |
Түүх
Төв аймгийн нутаг дэвсгэр нь Манжийн эрхшээлийн үе, Богд Хаант Монгол Улсын үед халхын Түшээт хан аймгийн нутаг байв.
Монгол улс тусгаар тогтносны дараа 1923 оны 10 сард «Богд хан уулын аймаг» хэмээгдсэн ба Төв аймгийн Лүн сумын нутаг Өвөр долоод гэдэг газар засаг захиргааны төвөө барин суусан ба энэ үеийг Төв аймаг үүсэн байгуулагдсан он болгон тэмдэглэдэг.
1923 онд Богд хан уулын аймаг 21 хошуу 82 сум, 1227 арваныг багтаав байв.
1931 онд аймгийн нэрийг «Төв» хэмээв. Төв аймгаас үе үе сумыг хөрш аймгуудад таслан өгч байсан бөгөөд 1933 онд 36 сум, 312 багтай байсан бол дараа 1944 болоход 22 сумтай үлджээ.
1931-ээс 1942 оныг хүртэл засаг захиргааны төв нь Улаанбаатарт байсан ба 1942 онд Богд хан уулын өвөр Зуун модны ам, Манзушир хутагтын сүмийн хажуу дахь сэрүүн дэнжэд шилжүүлэн гэр барьжээ. 1966 оноос Зуунмод хотын зэрэг авчээ.[9]
1992 оноос хойш Төв аймаг 27 сумтай байна. Үүнд энгийнээр Зуунмод хот буюу засаг захиргааны нэрээр Зуунмод сум багтаж байгаа.
Засаг дарга нар
1. Дархан чин ван Пунцагдорж (1923-1924)
2. Нагнаадоржийн Санжаажамц (1924-1932)
3. Годонгийн Шагдар (1932-1934)
4. Жадамбын Цэрэннадмид (1935-1938)
5. Дольсүрэнгийн Өлзийт (1938-1940)
6. Сономпилын Бямбаа (1940-1942)
7. Пунцагийн Лувсангомбо (1942-1944)
8. Цэвээний Гомбосүрэн (1944-1945)
9. Чимэдбалжирын Адъяа (1945-1946)
10. Цагааны Ёндонжамц (1946-1947)
11. Сэдэдийн Түвдэн (1947-1951)
12. Зандраагийн Жамъяандампил (1951-1952)
13. Жүгдэрийн Чойдог (1952-1954)
14. Янживын Бадамжав (1954-1959)
15. Цэнджавын Жамсран (1959-1974)
16. Човдоронгийн Дашдэмбэрэл (1974-1985)
17. Жамбын Гомбожав (1985-1991)
18. Сандагийн Гончиг (1991-1996)
19. Пүрэвдоржийн Цэрэн /үүрэг./ (1996-1997)
20. Цэгмэдийн Батболд (1997-2000)
21. Мондооны Мэндбилэг (2000-2004)
22. Цэдэвдоржийн Энхбат (2004-2012)
23. Доржийн Баярбат (2012-2016)
24. Жигжидийн Батжаргал (2016-2020)
25. Дэмбэрэлийн Мөнхбаатар (2020- )
Аж ахуй
Дэд бүтэц
Аймгийн нутаг дэвсгэрт Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хот байрладаг, харилцаа холбоо, авто, төмөр зам зэрэг үйлдвэрлэлийн дэд бүтэц харьцангуй сайтай. Сүүлийн жилүүдэд Япон, Өмнөд Солонгос, Хятад, Герман зэрэг улсын муж, хотуудтай тогтоосон харилцаа улам хөгжиж байна.
Аж үйлдвэр
Чулуун нүүрс, төмрийн хүдэр, хар тугалга, гянтболд, усан ба утаат болор, жонш, оюу, номин, гятгануур мана, цагаан тугалга зэрэг ашигт малтмалтай.
Алдар гавьяатан
Төв аймгаас Монгол улсын төр нийгэм, урлаг соёл, спорт, эрдэм ухаан, ажил хөдөлмөрийн салбар салбарын алдар цуутан төрөн гарчээ.
Үүнд Монгол улсын баатар - 2, хөдөлмөрийн баатар - 55, ардын зүтгэлтэн - 23, төрийн шагналт - 13, салбар салбарын гавьяат зүтгэлтэн - 200-аад, шинжлэх ухааны акедемич - 6, доктор профессер 150 гаруй, тод манлай уяач -3, манлай уяач -20, улсын аварга цолтой бөх -3, улсын цолтой бөх - 60 гаран байна.[10]
Улсын баатар
|
|
|
Бусад алдартан
Спорт:
| Урлаг:
Улс төр, нийгэм:
|
Мөн үзэх
Цахим холбоос
Commons: Төв аймгийн зураг – Викимедиа дуу дүрсний сан