Монгол цаг тоолол
Монгол цаг тоолол нь дотроо улирлын (нарны), аргын тоолол (орчин үеийн цаг тоолол), билгийн тоолол (уламжлалт сарны цаг тоолол) гэж хуваагдана. Монголчууд цаг агаарын байдлыг ажиглаж жилийг хавар, зун, намар, өвөл дөрвөн улирал болгон хувааж байжээ. Энэ дөрвөн улирал нь арван хоёр жил үүсэх гол үндэс болсон байна.
Эртний монгол цагалбар нь анхандаа нарны тоололд үндэслэж байв. Үүнийг Улиралын тоолол гэдэг. Оны эх нь намар байжээ. Жилийг 4 улиралд хуваана. Улирлууд нь өдөр шөнө тэнцэх ба нар буцахад эхэлнэ. Улирал нь эхэн, дунд, адаг сараас бүрдэнэ. Сар бүр онцлог нэртэй байв.
Улиралын тооллыг 1211 онд шинэчилжээ. Цагаан сар-шинэ жилийг 3 сарын 22-ноос тэмдэглэх болж, хаврын улирал тэндээс эхлэх болов. Сарын нэрс хагас жилээр шилжиж солигджээ. Ийнхүү уламжилалт тооллыг шинэчилсэн ч Юань гүрнээс хойш энэ тооллыг Чингисийн тахилгаас бусад зүйлд огт хэрэглэхгүй болгожээ.
1282 онд Хубилай хаан Хятадын тооллыг шинэчилж, энэ тоололдоо өөрийн эх нутаг Монголыг ч хамруулах болжээ. Үүнийг сар тоололтоой хятадын шар зурхай гэдэг. Энэ үеэс монголд 2 сард хавар буюу шинэ жилийг эхлүүлэх өөрчлөлт гарч, сарын нэрсийг амьтнаар нэрлэх болжээ. Улирлын тооллыг Юань гүрний хаан Хубилайн зарлигаар "Чингисийн дөрвөн цагийн тайлга"-д тэмдэг төдий үлдээжээ. Үүний ул мөрийг одоо "Ордос тоолол" гэдэг. "Ордос тоолол" ч уг байдлаасаа нилээд өөрчлөгдөж будилсан хэлбэрээр үлджээ.
Сар
Дөрвөн улирлаа гурав гурав хувааж арван хоёр сар болгон амьтдын нэр өгчээ. Энэ нэрээрээ 12 жилээ бас нэрлэжээ. Эдгээр амьтдын нэр хулгана, үхэр, бар, туулай, луу, могой, морь, хонь, бич, тахиа, нохой, гахай юм. Мөн өдрийг арван хоёр цаг болгон хувааж, эдгээр амьтдын нэрээр нэрлэжээ. Учир нь дорно дахины он тооллын мод, гал, шороо, төмөр, усыг таван махбод гэж нэрлэдэг. Эдгээр таван махбодыг өнгөөр төлөөлүүлж өргөн хэрэглэдэг. Модыг хөх, галыг улаан, шороог шар, төмрийг цагаан, усыг хар гэж нэрлэдэг. Таван махбодоо эр, эм болгон тоолдог. Хөхийг эр, хөхөгчнийг эм, улааныг эр, улаагчныг эм, шарыг эр, шарагчныг эм, цагааныг эр, цагаагчныг эм, харыг эр, харагчныг эм гэж тоолно.
| Аргын тооллын нэр | Билгийн тооллын нэр[1] | Монгол нэр[2] | Монгол бичгээр | Улирлаар нэрлэсэн нэр |
|---|---|---|---|---|
| Нэгдүгээр сар |  Бар сар | Хувь (хуби) | ᠪᠠᠷᠰ ᠰᠠᠷᠠ | Өвлийн дунд сар |
| Хоёрдугаар сар |  Туулай сар | Хужир (хужир) | ᠲᠠᠤᠯᠠᠢ ᠰᠠᠷᠠ | Өвлийн адаг сар |
| Гуравдугаар сар |  Луу сар | Үүлжин (үгүлжин) | ᠯᠤᠤ ᠰᠠᠷᠠ | Хаврын эхэн сар |
| Дөрөвдүгээр сар |  Могой сар | Хөхөө (хөхэ) | ᠮᠣᠭᠠᠢ ᠰᠠᠷᠠ | Хаврын дунд сар |
| Тавдугаар сар |  Морь сар | Улар (улару) | ᠮᠣᠷᠢ ᠰᠠᠷᠠ | Хаврын адаг сар |
| Зургаадугаар сар |  Хонь сар | Уйруу (уйру) | ᠬᠣᠨᠢ ᠰᠠᠷᠠ | Зуны эхэн сар |
| Долоодугаар сар |  Бич сар | Хуран (хуран) | ᠪᠡᠴᠢᠨ ᠰᠠᠷᠠ | Зуны дунд сар |
| Наймдугаар сар |  Тахиа сар | Буга (бугу) | ᠲᠠᠬᠢᠶᠠ ᠰᠠᠷᠠ | Зуны адаг сар |
| Есдүгээр сар |  Нохой сар | Хуц (хуца) | ᠨᠣᠬᠠᠢ ᠰᠠᠷᠠ | Намрын эхэн сар |
| Аравдугаар сар |  Гахай сар | Хэлбэтэр (хэлбэтүр) | ᠭᠠᠬᠠᠢ ᠰᠠᠷᠠ | Намрын дунд сар |
| Арваннэгдүгээр сар |  Хулгана сар | Идэлэх (идэлэхү) | ᠬᠤᠯᠤᠭᠠᠨᠠ ᠰᠠᠷᠠ | Намрын адаг сар |
| Арванхоёрдугаар сар |  Үхэр сар | Хөхлөр (хөхэлэр) | ᠦᠬᠡ ᠰᠠᠷᠠ | Өвлийн эхэн сар |
Жаран
Энэ өнгийн дэс дарааллаар хөх хулгана, хөхөгчин үхэр, улаан бар, улаагчин туулай, шар луу, шарагчин могой гэх мэтээр эр, эмээр салаавчлан тоолдог. Ингэж тоолоход 1-р хулгана хөх, 2-р хулгана улаан, 3-р хулгана шар, 4-р хулгана цагаан, 5-р хулгана хар болох бөгөөд бүх амьтан энэ мэтээр таван өнгөөр тоологдоно. Энэ нь арван хоёр жил таван удаа давтагдана гэсэн үг. Тэгээд энэ таван арван хоёр жилийг жаран жил буюу нэг жаран гэж нэрлэдэг.
Нэг жаранд 30 эр, 30 эм жил байна. Энэ он тоолол заавал хөх хулгана жилээр эхэлдэг. Зурхайн ёсоор ивээл жилүүд гэж байдаг. Бар, нохой, морь гурав ивээл, хулгана, луу, бич гурав ивээл, үхэр, могой, тахиа гурав ивээл, гахай, хонь, туулай гурав ивээл жилүүд юм. Үүнээс гадна жилийг зөөлөн, хатуу гэж хоёр хуваадаг. Хулгана, бар, луу, морь, бич, нохой хатуу жил, харин үхэр, туулай, могой, хонь, тахиа, гахай жилүүд зөөлөн жил болно. Монгол хүмүүс гэрлэх, үс авах, нас барсан хүнийг оршуулах зэрэг бүх зүйлд тэр хүний төрсөн жил, сар, өдөр, цагийг хардаг. Энэ их чухал зүйл юм. Зөөлөн, хатуу жилтэй хүмүүс гэрлэвэл муу гэж үздэг. Харин хоёр хатуу, хоёр зөөлөн жилтэй, ивээл жилтэй хүмүүс гэрлэвэл сайн гэж үздэг юм байна.
№ Тэмдэг ба амьтан[3] Нэр[4] 16-р жаран 17-р жаран 1 🐇︎ Улаагчин туулай жил (эм) Сайтар гарсан 1927 он 1987 он 2 🐉︎ Шар луу жил (эр) Сайтар болсон 1928 он 1988 он 3 🐍︎ Шарагчин могой жил (эм) Цагаан 1929 он 1989 он 4 🐎︎ Цагаан морин жил (эр) Маш согтонги 1930 он 1990 он 5 🐑︎ Цагаагчин хонин жил (эм) Төрөлхтөний эзэн 1931 он 1991 он 6 🐒︎ Хар бичин жил (эр) Ангира 1932 он 1992 он 7 🐓︎ Харагчин тахиа жил (эм) Цог нүүрт 1933 он 1993 он 8 🐕︎ Хөх нохой жил (эр) Бода 1934 он 1994 он 9 🐖︎ Хөхөгчин гахай жил (эм) Насан төгөлдөр 1935 он 1995 он 10 🐁︎ Улаан хулгана жил (эр) Баригч 1936 он 1996 он 11 🐂︎ Улаагчин үхэр жил (эм) Эрхэт 1937 он 1997 он 12 🐅︎ Шар бар жил (эр) Олон үрт 1938 он 1998 он 13 🐇︎ Шарагчин туулай жил (эм) Согтох төгөлдөр 1939 он 1999 он 14 🐉︎ Цагаан луу жил (эр) Тийн дарагч 1940 он 2000 он 15 🐍︎ Цагаагчин могой жил (эм) Сүргийн манлай 1941 он 2001 он 16 🐎︎ Хар морин жил (эр) Элдэв 1942 он 2002 он 17 🐑︎ Харагчин хонин жил (эм) Наран 1943 он 2003 он 18 🐒︎ Хөх бичин жил (эр) Наран гэтэлгэгч 1944 он 2004 он 19 🐓︎ Хөхөгчин тахиа жил (эм) Газар тэтгэгч 1945 он 2005 он 20 🐕︎ Улаан нохой жил (эр) Баршгүй 1946 он 2006 он 21 🐖︎ Улаагчин гахай жил (эм) Хамгийг номхотгогч 1947 он 2007 он 22 🐁︎ Шар хулгана жил (эр) Хотлыг баригч 1948 он 2008 он 23 🐂︎ Шарагчин үхэр жил (эм) Харшилт 1949 он 2009 он 24 🐅︎ Цагаан бар жил (эр) Тийн урвагч 1950 он 2010 он 25 🐇︎ Цагаагчин туулай жил (эм) Илжиг 1951 он 2011 он 26 🐉︎ Хар луу жил (эр) Баясгалан 1952 он 2012 он 27 🐍︎ Харагчин могой жил (эм) Тийн ялагч 1953 он 2013 он 28 🐎︎ Хөх морин жил (эр) Ялгуусан 1954 он 2014 он 29 🐑︎ Хөхөгчин хонин жил (эм) Солиоруулагч (Галзууруулагч) 1955 он 2015 он 30 🐒︎ Улаан бичин жил (эр) Нүүр муут (Муу нүүрт) 1956 он 2016 он 31 🐓︎ Улаагчин тахиа жил (эм) Алтан унжлагат 1957 он 2017 он 32 🐕︎ Шар нохой жил (эр) Тийн унжлагат 1958 он 2018 он 33 🐖︎ Шарагчин гахай жил (эм) Урвуулагч 1959 он 2019 он 34 🐁︎ Цагаан хулгана жил (эр) Хотол төгс 1960 он 2020 он 35 🐂︎ Цагаагчин үхэр жил (эм) Цөөвөр 1961 он 2021 он 36 🐅︎ Хар бар жил (эр) Сайжруулагч (Буян үйлдэгч) 1962 он 2022 он 37 🐇︎ Харагчин туулай жил (эм) Үзэсгэлэнт болгогч 1963 он 2023 он 38 🐉︎ Хөх луу жил (эр) Хилэнт эм 1964 он 2024 он 39 🐍︎ Хөхөгчин могой жил (эм) Элдэв эрдэнэт 1965 он 2025 он 40 🐎︎ Улаан морин жил (эр) Сүрээр дарагч 1966 он 2026 он 41 🐑︎ Улаагчин хонин жил (эм) Бичин 1967 он 2027 он 42 🐒︎ Шар бичин жил (эр) Гадсан 1968 он 2028 он 43 🐓︎ Шарагчин тахиа жил (эм) Амирлангуй 1969 он 2029 он 44 🐕︎ Цагаан нохой жил(эр) Ерд (Ерөнхий) 1970 он 2030 он 45 🐖︎ Цагаагчин гахай жил (эм) Харшлагч (Алжаас үйлт) 1971 он 2031 он 46 🐁︎ Хар хулгана жил (эр) Огоот баригч 1972 он 2032 он 47 🐂︎ Харагчин үхэр жил (эм) Сэрэмж үгүй 1973 он 2033 он 48 🐅︎ Хөх бар жил (эр) Хотол баясгалант 1974 он 2034 он 49 🐇︎ Хөхөгчин туулай жил (эм) Мангас 1975 он 2035 он 50 🐉︎ Улаан луу жил (эр) Гал 1976 он 2036 он 51 🐍︎ Улаагчин могой жил (эм) Улбар шаргалт 1977 он 2037 он 52 🐎︎ Шар морин жил (эр) Цагийн элч 1978 он 2038 он 53 🐑︎ Шарагчин хонин жил (эм) Тус бүтээгч 1979 он 2039 он 54 🐒︎ Цагаан бичин жил (эр) Догшин 1980 он 2040 он 55 🐓︎ Цагаагчин тахиа жил (эм) Муу оюут 1981 он 2041 он 56 🐕︎ Хар нохой жил (эр) Их хэнгэрэг 1982 он 2042 он 57 🐖︎ Харагчин гахай жил (эм) Цусаар бөөлжигч 1983 он 2043 он 58 🐁︎ Хөх хулгана жил (эр) Улаан нүдэн 1984 он 2044 он 59 🐂︎ Хөхөгчин үхэр жил (эм) Хилэнт 1985 он 2045 он 60 🐅︎ Улаан бар жил (эр) Барагдагч 1986 он 2046 он
Хоног
Нар ургахаас аваад шингэх хүртэлх хугацааг өдөр гэх ба нар шингэхээс аваад ургах хүртэлх хугацааг шөнө гэдэг буюу энэ хоёр хугацааг нэг хоног гэдэг.
Нэг хоногийн 24 цаг, Монгол цагаар нэг цаг нь одоогийн хоёр цагтай таарах бөгөөд үүнийг нарны байдалтай уялдуулан үзүүлбэл:
- Хулгана цаг 🐁 – Шөнө дөл 23.40 – 01:39
- Үхэр цаг 🐂 – Шөнө дөл хэлбийх 01:40 - 03:39
- Бар цаг 🐅 – Гэгээ шарлах 03:40 - 05:39
- Туулай цаг 🐇 – Үүр цайх 05:40 - 07:39
- Луу цаг 🐉 – Нар мандах 07:40 - 09:39
- Могой цаг 🐍 – Нар хөөрөх 09:40 - 11:39
- Морь цаг 🐎 – Үд дунд 11:40 - 13:39
- Хонь цаг 🐑 – Үд хэвийх 13:40 - 15:39
- Бич цаг 🐒 – Нар гудайх 15:40 - 17:39
- Тахиа цаг 🐓 – Нар жаргах 17:40 - 19:39
- Нохой цаг 🐕 – Үдэш 19:40 - 21:39
- Гахай цаг 🐖 – Харуй бүрий болох 21:40 - 23:39 гэсэн цагийг тус тус заадаг.