Noordzeegermaanse talen

Op het vlak van fonologie en morfologie onderscheiden de nse talen zich van de andere West-Germaanse talen.

Met name Fries en Engels hebben een duidelijk Noordzeegermaans karakter. In mindere mate kent ook het Nederlands Noordzeegermaanse eigenschappen. Sommige dialecten vertonen deze dan weer sterker, zoals het West-Vlaams; in het Hollands zijn deze zogenaamde ingveonismen wellicht te herleiden tot een Fries substraat.

Het verschil met de tweede Germaanse klankverschuiving ligt in het feit dat in dit geval de noordwestelijke talen van klank verschoven en de zuidoostelijke gelijk bleven, terwijl het bij de tweede Duitse klankverschuiving precies andersom was.

Nasaalsyncope met compensatierekking

Een Noordzeegermaans klankverschijnsel is dat bij een Germaans woorddeel dat bestaat uit een klinker, een neusklank en een wrijfklank, die nasaal verloren gaat en de voorgaande klinker wordt verlengd (iets soortgelijks heeft zich met name sterk voorgedaan in de geschiedenis van het Frans): dit staat bekend als de nasaalspirantenwet. Voorbeelden hiervan zijn de volgende cognaten: Nederlands vijf, Engels five, Fries fiif, Nederduits fiev, in tegenstelling tot Duits fünf. Meestal blijven Noordzeegermaans kenmerken echter beperkt tot het Engels en het Fries: zoals in Engels us en Fries ús tegenover Nederlands ons en Duits uns. Verdere voorbeelden:

• Germaans *tanþz wordt Engels tooth, Noord-Fries toss (tegenover Nederlands tand, Duits Zahn).
• Germaans *samfþō, -ijaz wordt Oudengels sōfte (later wordt de o kort: soft), Fries sêft, Nederlands zacht [ft→cht] (tegenover Duits sanft).
• Germaans *anþeraz wordt Engels other, Fries oar, Frans-Vlaams aajer (tegenover Nederlands en Duits ander [þ→d]) (het Oudengelse other werd met een lange oo-klank uitgesproken, om in het Middelengels via een oe naar de huidige klank, die weer kort is, te evolueren)

(in het Fries is ook de th-klank die oorspronkelijk tussen de o en de a stond, verdwenen).

• Germaans *gansz wordt Engels goose, Fries goes, Nederduits Goos (tegenover Nederlands gans, Duits Gans).

Ontronding /ʏ/ → /ɪ/ → /ɛ/

De Nederlandse /ʏ/ (van bijvoorbeeld put) werd in zuidwestelijke kustdialecten en Noordzeegermaanse talen ontrond, dat wil zeggen meer naar voren in de mond gearticuleerd tot een /ɪ/ (klank als in pit), die soms vervolgens nog verwijd werd (vooral in het Fries) tot een /ɛ/ (klank als in pet).

* Het Duitse Pfütze betekent tegenwoordig ‘plas’.

Andere Noordzeegermaanse klankverschuivingen

De Germaanse lange æ werd in het Nederlands een a, terwijl hij in de Noordzeegermaanse talen een e en vervolgens een i werd. Voorbeeld: Nederlands schaap tegenover Fries skiep en Engels sheep.^[3]

/ɣ/ → /j/

Op het fonetische vlak kenmerken de Noordzeegermaanse talen zich verder door een grootschalige lenitie ofwel verzachting, dat wil zeggen het verschuiven van de /ɣ/-klank (de Nederlandse 'g' als in gaan) naar een /j/-klank. Dit fenomeen komt vrijwel alleen voor in het Fries en het Engels, en vormt een belangrijke reden voor taalkundigen om het Fries samen met het Engels tegenover andere continentaal-West-Germaanse talen te plaatsen. Voorbeelden:

Palatalisatie en assibilatie van velaire plofklanken

Een andere karakteristieke klankverschuiving die zich binnen de Noordzeegermaanse talen alleen in de Anglo-Friese subgroep heeft voorgedaan is de assibilatie van de stemloze velaire plofklank /k/ naar de stemloze affricaat /t͡ʃ/ en stemhebbende velaire plofklank /g/ naar de stemhebbende affricaat /d͡ʒ/, indien ze werden gevolgd door een frontale klinker.^[1] Een verschil tussen het Fries en het Angelsaksisch is dat in de laatstgenoemde assibilatie ook voorkwam ná een frontale klinker (vgl. Fries tsjerke en Engels church)^[4]

Het ligt voor de hand dat aan deze assibilatie een palatalisatie is voorafgegaan. De Duitse germanist Theodor Siebs stelde dat de samenstelling /k/ + /î/ onmogelijk uit te spreken is zonder daarbij een /ç/-achtig overgangsgeluid te produceren (/ç/ spreekt men uit als de 'ch' in het Duitse 'ich'). Als de /k/ in die samenstelling wordt uitgesproken beweegt de tong alvast naar een positie tegen het gehemelte (palatum) die nodig is voor de productie van /î/. De palatale plofklank + /ç/ die hieruit ontstaat is moeilijk te onderscheiden van de affricaat /t͡ʃ/.^[5]

Hoewel sommigen menen dat de assibilatie van /k/ en /g/ naar respectievelijk /ts/ en /dz/ al voor de migratie van de Angelsaksen naar de Britse eilanden moet hebben plaatsgevonden, menen de meeste taalwetenschappers dat deze ontwikkelingen zich onafhankelijk van elkaar op beide delen van het continent hebben ontwikkeld. Ervan uitgaande dat dit laatste het geval is, is het wel zeer aannemelijk dat deze ontwikkeling voortkomt uit een gemeenschappelijke predispositie voor deze verschuiving. Hierbij kan gedacht worden aan een neiging om de /k/ en /g/ extreem te palataliseren naar /kʲ/ en /gʲ/.^[6]

/k/ → /t͡ʃ/

Voorbeelden van de genoemde stemloze klankverschuiving /k/ → /t͡ʃ/ (of /k/ → /t͡s/) zijn de volgende:

* tegenover Nieuwfries reke, rikke, Saterfries räkke
** tegenover het zelfstandig naamwoord breach ‘breuk’

/g/ → /d͡ʒ/

Voorbeelden van de stemhebbende klankverschuiving /g/ → /d͡ʒ/ (of /g/ → /d͡z/) zijn de volgende:

In de morfologie vertonen de Norodzee-Germaanse talen deflexie in de samenvoeging van de accusatieve en datieve naamvallen tot de objectieve naamval en in de persoonsvormen, die in het meervoud alle samen vielen – de zogenoemde eenheidspluralis. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld het Duits:

Hierbij moet worden opgemerkt dat jullie een relatief nieuw voornaamwoord is in het Standaardnederlands, en dat in het Nederlands naast het moderne jullie hebben ook jullie hebt voorkomt, al is dat in de spreektaal niet (meer) gebruikelijk. Deze vorm is in de standaardtaal ooit onder invloed van het Brabants (gij/gullie hebt) ingevoerd. Vergelijk ook de Duitse standaardvormen ihr habt en ihr könnt.

Het Engels lijkt de vereenvoudiging nog het meest doorgetrokken te hebben; ook de enkelvoudpersonen zijn, met uitzondering van he/she/it en het verouderde thou, gelijk aan de meervoudspersonen. Ook dit is een relatief nieuwe ontwikkeling. In het Oudengels en Middelengels hadden de enkelvoudsvormen in tegenwoordige en verleden tijd een eigen, herkenbare uitgang:

In tegenstelling tot andere West-Germaanse talen kennen de nse talen geen aparte vorm voor wederkerende voornaamwoorden in de derde persoon. Hierbij dient in ogenschouw genomen te worden dat in het Nederlands pas vanaf de 14e eeuw sich (modern: zich) het woord hem (vrouwelijk: hare, meervoud: hen) ging vervangen. Het Afrikaans heeft nog steeds hom. Het woord 'zich' is geleend uit het Duits (sich). In het Nederlands betekenen "Hij wast zich" en "Hij wast hem" tegenwoordig iets geheel anders. In het Fries kan "Hy wasket him" beide betekenen (meestal betekent het "Hij wast zich"). Bij onduidelijkheid kan "-sels" toegevoegd worden: "Hy wasket himsels". Dit is ook het geval in het Engels, waar "-self" tegenwoordig standaard wordt toegevoegd: "He washes himself". Het West-Vlaams heeft dit kenmerk ook: "Hj' is hem an 't wasn" of "Hje wast hem", "zie wast heur", evenals het West-Fries: "Hai waskt himself." Ook in andere Nederlandse dialecten, zoals het Zeeuws wordt hem als wederkerend voornaamwoord gebruikt.

Zie ook: Zich.