Wikipedia:Uitgelicht/februari

Dijk

Een dijk is een door mensen aangelegde waterkering, die het achterliggende land beschermt tegen overstromingen. Van oudsher worden dijken niet alleen gebruikt als bescherming tegen hoog water maar ook voor andere functies zoals hulpmiddel bij irrigatie en transport.

Er zijn meerdere soorten dijken. Ze zijn grofweg onder te verdelen in zeewaterkerende, rivierwaterkerende en binnenwaterkerende lijnvormige landschapselementen. Het verschil tussen zee- en rivierdijken is niet de waterdruk: die hangt met het aantal meters water samen en kan ook bij rivierdijken vrij hoog zijn; zeedijken, en andere dijken langs grote wateroppervlakten, hebben te maken met golfslag. (Lees verder)

KU Leuven

De KU Leuven in België is de oudste en grootste universiteit van de Nederlanden en tevens de oudste nog bestaande katholieke universiteit ter wereld. Ze werd gesticht in 1425 door hertog Jan IV van Brabant en na de Franse Revolutie heropgericht in 1834. De KU Leuven biedt 57 academische bacheloropleidingen en 256 masteropleidingen aan. (Lees verder)

Shorttrack

Shorttrack is een schaatsrace op een ijshockeybaan. In tegenstelling tot het langebaanschaatsen is de tijd van een rijder niet van belang: vier tot zes rijders starten tegelijk en wie als eerste over de finish komt, heeft gewonnen. Naast techniek en conditie hebben shorttrackers ook behendigheid, tactiek en acceleratievermogen nodig. De afstanden die verreden worden, zijn de 500 (4½ ronden), 1000 (9 ronden) en 1500 meter (13½ ronden). Shorttrack staat bekend om spectaculaire inhaalacties, waarbij onder meer binnendoor en buitenom ingehaald wordt, in de bochten vaak met de hand aan het ijs. (Lees verder)

Sluiting van de Schelde

De sluiting van de Schelde was een blokkade voor het scheepvaartverkeer op de Schelde tussen Antwerpen en de zee, die gold van 1587 tot 1795. Ze was ook van toepassing op de Sassevaart en het Zwin voor het verkeer van Gent en Brugge. De sluiting betekende dat geen rechtstreekse doorvaart van zeeschepen van en naar de Zuid-Nederlandse havens op de Schelde was toegestaan. Dat hield geen blokkade in van de Scheldehandel. Die kon meestal gewoon doorgaan. De vracht moest wel op het Zeeuwse traject (en soms ook op Zuid-Nederlands gebied) worden overgeladen. (Lees verder)

Guggenheim Museum (Bilbao)

Het Guggenheim Museum in Bilbao is een van de drie Guggenheim-musea over de hele wereld naast Peggy Guggenheim Collection in Venetië en het Guggenheim Museum in New York.

Het is een van de belangrijkste musea voor moderne kunst en zorgde voor een grote groei van de toeristensector van de stad. Naar dat succes is het Bilbao-effect genoemd. Het gebouw is een museumstuk op zich door zijn deconstructivistische architectuur. Het is voor het publiek geopend sinds 1997 en de kunstwerken die tentoongesteld worden variëren van moderne kunst (popart) tot werken van gerenommeerde artiesten als Picasso.

Kasteel Trakai

Kasteel Trakai (Litouws: Trakų salos pilis, ‘Eilandkasteel van Trakai’) is een gerestaureerd kasteel in Litouwen, oorspronkelijk gebouwd in de middeleeuwen. Het is gelegen op een eiland in het Galvėmeer in Nationaal Park Trakai bij het stadje Trakai.

Met de bouw van het kasteel werd in de tweede helft van de 14e eeuw begonnen in opdracht van prins Kęstutis. In 1409 werd het kasteel tijdens het bewind van grootvorst Vytautas de Grote voltooid. In 1430 overleed hij in dit kasteel.Na de Slag bij Tannenberg in 1410 waarbij de Duitse Orde, de erfvijand van het Pools-Litouwse bondgenootschap, uitgeschakeld werd, verloor het kasteel zijn militaire belang. Het kreeg een bestemming als woonresidentie van de grootvorst van Litouwen en later als zomerpaleis voor de koningen van Polen (die tevens grootvorst van Litouwen waren). Het interieur werd gedecoreerd met fresco's; een deel daarvan is bewaard gebleven. Daarna fungeerde het kasteel als gevangenis. In de oorlogen met het grootvorstendom Moskou in de 17e eeuw werd het kasteel beschadigd. De schade werd aanvankelijk niet hersteld en het kasteel raakte in verval. (Lees verder)

Koninkrijk Mali

Het koninkrijk Mali was een islamitisch rijk van de Mandinka dat bestond van de veertiende tot de zestiende eeuw. Het rijk, dat werd gesticht door Sundjata Keïta, was beroemd vanwege de vrijgevigheid en de rijkdom van zijn koning, Kouta Moussa, maar ook vanwege de fabelachtige rijkdommen van zijn hoofdstad Timboektoe.

Het koninkrijk Mali beleefde zijn hoogtepunt in de veertiende eeuw en strekte zich uit tussen de Sahara en het oerwoud, en tussen de Atlantische Oceaan en de Niger. Het omvatte het huidige Mali, Senegal, Gambia, Guinee en Mauritanië. (Lees verder)

Bultrug

De bultrug (Megaptera novaeangliae) is een zeezoogdier uit de onderorde van de baleinwalvissen (Mysticeti). Het is een relatief grote vinvis, die zich van andere vinvissen onderscheidt door zijn lange borstvinnen, zijn gedrongen lichaam en de knobbels op zijn bek en onderkaak. Volwassen bultruggen variëren in lengte van 12 tot 16 meter en wegen zo'n 25 à 30 ton.

De bultrug staat bekend om het gezang dat de mannetjes in de paartijd laten horen en dat dagenlang kan duren. Bij walvisspotters en toeristen zijn bultruggen populair om hun spectaculaire vertoningen aan de wateroppervlakte; ze slaan met hun grote borstvinnen op het water en maken sprongen waarbij ze soms geheel boven de waterspiegel komen. Elk jaar leggen bultrugpopulaties duizenden kilometers af wanneer ze migreren van de koude, voedselrijke poolstreken naar warmere wateren om daar te paren en te kalven. (Lees verder)

Algemene relativiteitstheorie

De algemene relativiteitstheorie is een meetkundige theorie van de zwaartekracht, die in 1916 door Albert Einstein werd gepubliceerd.

De theorie veralgemeent de speciale relativiteitstheorie en de gravitatiewet van Newton. Ze geeft een verenigde beschrijving van de zwaartekracht als een meetkundige eigenschap van ruimte en tijd. In het bijzonder houdt de kromming van de ruimtetijd direct verband met de vier-impuls (massa-energie en lineaire impuls) van de aanwezige materie en straling. De relatie wordt gespecificeerd door de Einstein-veldvergelijkingen, een systeem van partiële differentiaalvergelijkingen. (Lees verder)

Johanna Westerdijk

Johanna Westerdijk was de eerste vrouw die hoogleraar werd in Nederland. Zij sprak op 10 februari 1917 haar oratie uit. Johanna Westerdijk was hoogleraar plantenziektekunde aan de universiteit van Utrecht. In 1930 volgde een tweede benoeming tot buitengewoon hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam. In 1951 werd ze benoemd tot lid van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Ze ontving eredoctoraten aan de universiteiten van Uppsala (1957) en Gießen (1958). Haar motto was: Werken en feesten vormt schoone geesten. (Lees verder)

Thomas Edison

Thomas Edison (11 februari 1847 – 18 oktober 1931) was een Amerikaanse uitvinder en zakenman die zijn fortuin maakte door uitvindingen op te kopen en de patenten op zijn eigen naam vast te leggen. Als deze succesvol bleken, perfectioneerde hij ze en nam ze in productie. Edison is nog steeds recordhouder voor het grootste aantal patenten toegekend aan 1 persoon (meer dan 1000).De gloeilamp en de fonograaf (1877) zijn twee van zijn bekendste producten. Hij liet ook veel onderzoek doen op het gebied van de telegrafie. In 1883 ontdekten onderzoekers het naar hem genoemde Edisoneffect, een ontdekking die van belang was voor de ontwikkeling van de elektronenbuizen. (Lees verder)

Charles Darwin

Charles Robert Darwin (12 februari 1809 – 19 april 1882) was een Engels autodidact op het gebied van natuurlijke historie, biologie en geologie. Darwin ontleent zijn roem aan zijn theorie dat evolutie van soorten wordt gedreven door natuurlijke selectie. Het bestaan van evolutie werd omstreeks 1850 al door een groot deel van de wetenschappelijke gemeenschap geaccepteerd. De acceptatie van natuurlijke selectie als aandrijvend mechanisme liet langer op zich wachten, maar geldt tegenwoordig als onomstreden.

Darwin werd gelovig opgevoed en opgeleid volgens de filosofie van de toen in Engeland gangbare natuurlijke theologie, die religie en wetenschap wilde verenigen. Dankzij de waarnemingen en ontdekkingen die hij in de loop van zijn leven deed ging hij echter steeds meer twijfelen zowel aan deze gangbare ideeën over soortvorming als aan zijn persoonlijke geloof. (Lees verder)

Amerikaanse Revolutie

De Amerikaanse Revolutie is de periode die, ruwweg tussen 1765 en 1791, de onafhankelijkheid van de Verenigde Staten van Amerika inleidde. De Revolutie begon met politieke veranderingen in de dertien Britse koloniën van Noord-Amerika en toenemend verzet tegen de Britse machthebber, wat uitmondde in de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog (1775 - 1783) tussen de opstandige koloniën en moederland Groot-Brittannië. De oorlog resulteerde in de Amerikaanse onafhankelijkheid van de Britse Kroon (uitgeroepen in 1776) en de oprichting van 's werelds eerste constitutionele liberale democratie, een gebeurtenis die wereldwijd denkers en revolutionairen inspireerde. (Lees verder)

Ischa Meijer

Israël Chaim Meijer (14 februari 1943 – 14 februari 1995) was een Nederlands journalist, interviewer, televisiepresentator, toneelschrijver en filmacteur van joodse afkomst. Samen met zijn ouders overleefde hij als baby en peuter het Duitse concentratiekamp Bergen-Belsen (1943–1945).

Na het gymnasium aan het Coornhert Lyceum te Haarlem, werd hij journalist bij De Nieuwe Linie, Het Vrije Volk en later bij de Haagse Post, Nieuwe Revu en Vrij Nederland. Hij bracht vooral uitgebreide, vaak onthullende interviews. Meijer presenteerde voor de VPRO vanaf 1984 op de radio een rechtstreeks programma vanuit café Eik en Linde in Amsterdam: Een Uur Ischa, dat later Een Dik Uur Ischa werd. (Lees verder)

Economische ongelijkheid

Economische ongelijkheid is het verschil in inkomen (de hoeveelheid loon die mensen verkrijgen) en rijkdom (de hoeveelheid particulier vermogen die mensen bezitten) tussen verschillende groepen mensen binnen éénzelfde land of tussen verschillende landen.

Methoden om economische ongelijkheid te meten richten zich op rijkdom, inkomen en consumptie. Een veelgebruikte indicator voor economische ongelijkheid binnen een bevolking is de Gini-coëfficiënt. (Lees verder)

Aleksej Navalny

Aleksej Navalny (Boetin, 4 juni 1976 – Charp, 16 februari 2024) was een Russische oppositieleider, advocaat en anti-corruptie-activist. In augustus 2023 werd Nalvalny veroordeeld tot 19 jaar cel. Hij werd in december 2023 overgebracht naar de strafkolonie IK-3 in het plaatsje Charp, op bijna 2000 km ten noordoosten van Moskou.

Op 16 februari 2024 deelde de directie van de strafkolonie mee dat hij was overleden. Volgens het Russische persagentschap RIA Novosti verloor Navalny die dag na een wandeling in de gevangenis het bewustzijn, waarna pogingen om hem te reanimeren mislukten. Westerse politici en Navalny's medestanders verdachten al snel de Russen ervan hem om het leven te hebben gebracht. Het Kremlin noemde de beschuldigingen "onacceptabel" en "hysterisch". Herdenkingen en protesten werden in Rusland verboden en leidden tot enkele honderden arrestaties in 32 Russische steden. Ook in vele steden buiten Rusland werd hij herdacht.(Lees verder)

Genetica

Genetica is de wetenschap die erfelijkheid probeert te beschrijven en verklaren. Het inzicht dat levende wezens eigenschappen van hun ouders erven wordt al duizenden jaren gebruikt bij het kweken van gewassen en fokken van dieren. De basisregels van de genetica – hoe organismen eigenschappen aan hun nakomelingen doorgeven – werden in de 19e eeuw ontdekt door Gregor Mendel, wiens werk rond 1900 bekend werd.

De vererving van eigenschappen gebeurt in de eerste plaats door middel van genen: eenheden van erfelijke informatie. De moleculaire bouw van genen werd pas in het midden van de 20e eeuw ontrafeld. Een centrale rol speelt DNA, een lang molecuul dat voorkomt in alle levende cellen. (Lees verder)

Apocalyps van Angers

De Apocalyps van Angers is een reeks van zes wandtapijten uit het eind van 14e eeuw, die in de loop der tijd ernstig is verminkt en deels verloren is gegaan. Lodewijk I, hertog van Anjou, bestelde de tapijten kort na 1373. Voor het ontwerp stelde Lodewijks broer, koning Karel V van Frankrijk, diens hofschilder Jan Boudolf uit Brugge beschikbaar.

De tapijten, die volledig van wol zijn gemaakt, beelden in 84 taferelen de Openbaring van Johannes uit. Oorspronkelijk was het een reusachtig ensemble dat bij elkaar zo'n 6 bij 140 meter groot was. Om de resterende fragmenten te kunnen tentoonstellen is in 1954 een aparte galerij op het terrein van het Kasteel van Angers gebouwd. (Lees verder)

Nicolaas Copernicus

Nicolaas Copernicus (19 februari 1473 – Frauenburg (Ermland, Koninklijk Pruisen), 24 mei 1543) was een wiskundige en astronoom die een heliocentrisch model van het universum opstelde waarbij de zon, in plaats van de aarde, in het centrum van de toen bekende planeten en vaste sterren werd geplaatst.

De uitgave van Copernicus' boek, De revolutionibus orbium coelestium (Over de omwentelingen van de hemellichamen), net voor zijn dood in 1543, wordt beschouwd als een belangrijk moment in de wetenschapsgeschiedenis. Hiermee begon de Copernicaanse revolutie; het boek droeg bijzonder veel bij aan de wetenschappelijke revolutie. (Lees verder)

Roodbaard

Roodbaard (originele titel: Barbe-Rouge) is een oorspronkelijk Franstalige stripreeks die behoort tot de Franco-Belgische school. Binnen deze stroming hoort Roodbaard bij de realistische tekenstijl. De stripreeks startte in 1959 in het Parijse stripblad Pilote en werd geschreven door Jean-Michel Charlier en getekend door Victor Hubinon. Roodbaard werd na de dood van Hubinon in 1979 en Charlier in 1989 door andere schrijvers en tekenaars voortgezet. Daarnaast werd de reeks uitgebracht door vier verschillende uitgevers in zowel het Franse als het Nederlandse taalgebied.

Deze reeks, die zich afspeelt in de 18e eeuw, verhaalt over de avonturen van de piraat Roodbaard en zijn aangenomen zoon Erik. Hoewel verzonnen, ademen de verhalen een authentieke sfeer, mede door de werkelijk bestaande historische locaties en het realistische tekenwerk. (Lees verder)

John Rawls

John Borden (Bordley) Rawls (Baltimore (Maryland), 21 februari 1921 – Lexington (Massachusetts), 24 november 2002) was een Amerikaans filosoof die vooral bekendheid verwierf omwille van zijn ethische en politieke filosofie, specifiek de rechtvaardigheid. Hij was als politiek filosoof verbonden aan Harvard en wordt vanwege zijn hoofdwerk A Theory of Justice en aanverwante publicaties algemeen beschouwd als de invloedrijkste politieke filosoof van de 20e eeuw. (Lees verder)

Warmtepomp

Een warmtepomp is een apparaat dat warmte verplaatst door middel van arbeid. De bekendste vorm is een koelkast. Het begrip warmtepomp wordt meestal gebruikt voor de omgekeerde vorm, die bedoeld is om gebouwen te verwarmen.

Een warmtepomp kan meer warmte leveren dan hij aan, meestal elektrische, energie verbruikt. Hoeveel meer warmte dit betekent, is afhankelijk van de gebruikte techniek en het temperatuurverschil dat moet worden overwonnen. In optimale situaties kan het tot vijf maal meer zijn, maar bijvoorbeeld een airconditioningsinstallatie, een lucht-warmtepomp, kan bij sterke vorst nauwelijks nog warmte aan de buitenlucht onttrekken.

Met een passende warmtepomp kunnen gebouwen efficiënt en milieuvriendelijk worden verwarmd. Bij gelijke omvang is het vermogen van de warmtepompen soms, in vergelijking een gas of olie gestookte cv-ketel, beperkter. Een verbeterde gebouwisolatie is daarom bij vervanging van een traditionele verwarming door een warmtepomp veelal noodzakelijk om tot een rendabele oplossing te komen. (Lees verder)

Carl Friedrich Gauss

Carl Friedrich Gauss (oorspronkelijk in het Duits met een ß, dus Gauß) (Brunswijk, 30 april 1777 – Göttingen, 23 februari 1855) was een Duits wiskundige en natuurkundige, die een zeer belangrijke bijdrage heeft geleverd aan een groot aantal deelgebieden van de wiskunde en de exacte wetenschappen, waaronder de getaltheorie, statistiek, analyse, differentiaalmeetkunde, geodesie, elektrostatica, astronomie en de optica.

Gauss had een opmerkelijke invloed op vele deelgebieden binnen zowel de wiskunde als andere exacte wetenschappen. (Lees verder)

Russische invasie van Oekraïne sinds 2022

De Russische invasie van Oekraïne is een aanvalsoorlog die begon op 24 februari 2022, toen Rusland buurland Oekraïne vanuit meerdere kanten binnenviel in een grote escalatie van de Russisch-Oekraïense Oorlog die sinds 2014 gaande is. De invasie veroorzaakte Europa's grootste vluchtelingencrisis sinds de Tweede Wereldoorlog, met meer dan 9,5 miljoen Oekraïners die het land ontvluchtten en een derde van de bevolking ontheemd, en tevens wereldwijde voedseltekorten. (Lees verder)

Februaristaking

De Februaristaking was een staking op 25 en 26 februari 1941 die begon in Amsterdam en zich uitbreidde naar de Zaanstreek, Haarlem, Velsen, Hilversum en de stad Utrecht en directe omgeving. Het was de eerste grootschalige verzetsactie tegen de Duitse bezetter in Nederland. De staking was het enige massale en openlijke protest tegen de Jodenvervolging in heel bezet Europa. (Lees verder)

Victor Hugo

Victor Marie Hugo (Besançon, 26 februari 1802 – Parijs, 22 mei 1885) was een Frans schrijver, dichter, essayist en staatsman die wordt beschouwd als een van de belangrijkste en invloedrijkste Franse romantische auteurs van de 19e eeuw. Hij schreef romans, gedichten, toneelstukken, essays en politieke toespraken en liet ook een uitgebreide briefwisseling na. (Lees verder)

Een blik in Cannery Row

Een blik in Cannery Row is de vijfde roman van John Steinbeck, gepubliceerd in 1945. Het verhaal speelt zich tijdens de Grote Depressie af in Cannery Row, een straat in Monterey, Californië. Hier wonen Doc, kruidenier Lee Chong, hoerenmadam Dora Flood en de werkloze Mack en zijn vrienden. In het verhaal komt Steinbecks liefde voor het land tot uiting, evenals zijn sympathie voor de inwoners van Monterey, met name diegenen die leven aan de rand van de maatschappij.

Het personage van Doc is gebaseerd op de marien bioloog Ed Ricketts, aan wie de roman is opgedragen. Steinbeck bracht veel tijd met hem door in Pacific Biological Laboratories, Ricketts' laboratorium in Cannery Row. Nadat een brand het gebouw in 1936 verwoestte, financierde Steinbeck de herbouw en werd mede-eigenaar. Het stond model voor het laboratorium annex woonhuis van Doc en speelt een centrale rol in het verhaal. (Lees verder)

Libanonceder

De libanonceder of Libanese ceder (Cedrus libani) is een ceder uit de dennenfamilie (Pinaceae). De boom is inheems in gebergtes in het oostelijke Middellandse Zeegebied. In zijn natuurlijke habitat kan de libanonceder een hoogte bereiken van veertig meter. In andere delen van de wereld wordt hij als sierboom gebruikt in parken, tuinen en begraafplaatsen.

De libanonceder wordt onder andere genoemd in het Gilgamesj-epos en in de Bijbel. Het hout was eeuwenlang populair om zijn kwaliteit en aangename geur, wat heeft geresulteerd in grootschalige ontbossingen van de oorspronkelijke cederwouden. Tegenwoordig is de libanonceder het nationale symbool van Libanon en zijn de resterende versnipperde wouden beschermd.(Lees verder)

30 februari

29 februari is een schrikkeldag in de moderne gregoriaanse kalender. De maand februari heeft geen vast aantal dagen zoals de andere maanden, maar 28 of 29 dagen. In de afgelopen eeuwen is er ook drie keer een 30 februari voorgekomen. In Zweden kwam dat voor nadat was besloten over te gaan van de juliaanse kalender naar de gregoriaanse kalender. Men pakte dat echter niet helemaal goed aan en voegde per ongeluk in 1704 en 1708 schrikkeldagen toe. Hierdoor kon het gebeuren dat de Zweedse kalender een dag voorliep op de juliaanse kalender, maar nog steeds 10 dagen achterliep op de gregoriaanse kalender. Deze verwarring werd verminderd door in 1712 één extra schrikkeldag toe te voegen, waardoor er in dat jaar in Zweden een datum van 30 februari ontstond. In de Sovjet-Unie waren er in de jaren 1930 en 1931 dagen met een datum van 30 februari. (Lees verder)