Цæгат Ирыстон
Цæгат Ирыстон, дыгур. Цæгат Иристон (официалон ном у Республикæ Цæгат Ирыстон — Алани; уырыссагау Республика Северная Осетия — Алания) у Уæрæсейы республикæ, Кæсæг-Балхъар, Цæцæн, Мæхъхъæл æмæ Стъараполы крайы ’хсæн. Цæгат Ирыстоны сæйраг сахар у Дзæуджыхъæу.
| Уæрæсейы Федерацийы субъект | |
| Республикæ Цæгат Ирыстон — Алани Республикæ Цæгат Иристон — Алани | |
|---|---|
| уырыс. Республика Северная Осетия — Алания | |
 | |
| 43°11′ с. ш. 44°14′ в. д.HGЯO | |
| Паддзахад |  Уæрæсе |
| Сæйраг сахар | Дзæуджыхъæу |
| Сæргълæууæг | Сергей Меняйло |
| Истори æмæ географи | |
| Бындурæвæрды датæ | 1993-æм азы 9 ноябры |
| Фæзуат |
|
| Сахатон таг | MSK (UTC+3) |
| Стырдæр сахартæ | Дзæуджыхъæу, Мæздæг, Беслæн |
| Цæрджытæ | |
| Цæрджытæ | ↘680 748[1] ад. (2023) |
| Официалон æвзæгтæ | ирон, уырыссаг |
| Цифрон идентификатортæ | |
| Код ISO 3166-2 | RU-SE |
| Автомобилон код | 15 |
| Официалон сайт | |
.svg) | |
 | |
 Викикъæбицы медиа | |
Республикæйы Сæргълæууæджы хæстæ рæстæгмæ æххæстгæнæг у Сергей Меняйло.
Этимологи
Ирыстоны ном арæзт у Ирон адæмы æмбырдгæнæн ном æмæ фæсæфтуан -стон-æй, æмæ нысан кæны Иры бæстæ, ома ирон адæмы бæстæ. Ир-æн арынц цалдæр равзæрæны. Бирæ иртасджытæ дзурынц æмæ Ир рацыдис рагон ирайнаг arya æмæ aryana-йæ.[2][3][4] Фæлæ Абайты Васойы хъуыдымæ гæсгæ кавказаг субстратæй ист у[5]. -стон та у бæстæамонæн фæстæфтуан, æмæ цæуы рагон индоевропæйаг уидаг *stā--йæ, кæцы нысан кодта «лæууын».
Истори
Цалдæр хатты ирон адæм хæцыдысты уæрæсейаг æфсадимæ Хуссар æмæ Цæгат Ирыстоны XIX æнусы фыццаг хай. Уæддæр официалон уæрæсейаг историографимæ гæсгæ бирæтæ нымайынц, Ирыстон Уæрæсейы скондмæ кæй бацыдис барвæндæй. Владикавказ (иронау Дзæуджыхъæу) уыдис фыццаг Уæрæсейы фидарты ’хсæн Цæгат Кавказы.
1921-æм азы Ирыстон сси Хохаг советон республикæйы хай. 1936-æм азы Цæгат Ирыстон сси Цæгат Ирыстоны Автономон Советон Социалистон Республикæ (ЦИ АССР).
Фыдыбæстæйы Стыр хæсты афон Цæгат Ирыстоны фылдæр хай уыдис оккупацийы. Фашисттæ пырхгонд æрцыдысты Дзæуджыхъæумæ хæстæг.
Географи
Административон дих
Цæгат Ирыстон дих кæны 8 районыл æмæ республикæйы дæлбарады сахар (Дзæуджыхъæу).
| Район | Административон центр | Цæрджыты нымæц | Фæзуат, мин км² |
|---|---|---|---|
| Алагиры район | сахар Алагир | ↘38 381[1] | 2,01 |
| Æрæфы район | хъæу Цыкола | ↘15 607[1] | 1,37 |
| Æрыдоны район | сахар Æрыдон | ↘31 288[1] | 0,36 |
| Горæтгæроны район | хъæу Октябрыхъæу | ↘101 234[1] | 1,46 |
| Дыгуры район | сахар Дигорæ | ↗18 505[1] | 0,64 |
| Кировы район | хъæу Елхот | ↘27 907[1] | 0,36 |
| Мæздæджы район | сахар Мæздæг | ↘82 698[1] | 1,08 |
| Рахизфарсы район | сахар Беслæн | ↗55 510[1] | 0,38 |
Цæгат Ирыстоны цæрæнуæттæ
Цæгат Ирыстоны ис 6 сахары, 7 посёлочы, 94 хъæууон администрацийы, 209 хъæуы (уыдонæй 26 æдзæрæгтæ).
Æдæппæт цæрджыты нымæц у 710 275 адæймаджы, уыдонæй 464 875 цæрынц сахарты.
| Фондз мин адæймагæй фылдæр кæм цæрынц, ахæм цæрæнуæттæ 2013-æм азы уавæрмæ гæсгæ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Цæрджытæ
| Цæрджыты нымæц | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1926[6] | 1937[6] | 1941[7] | 1944[7] | 1959[8] | 1970[9] | 1979[10] |
| 226 033 | ↗309 071 | ↗496 700 | ↘413 800 | ↗450 581 | ↗552 581 | ↗596 921 |
| 1987[11] | 1989[12] | 1990[13] | 1991[13] | 1992[13] | 1993[13] | 1994[13] |
| ↗619 000 | ↗634 009 | ↗646 348 | ↗652 114 | ↗705 019 | ↘661 783 | ↘661 144 |
| 1995[13] | 1996[13] | 1997[13] | 1998[13] | 1999[13] | 2000[13] | 2001[13] |
| ↗670 701 | ↗677 237 | ↗681 778 | ↘681 150 | ↗684 130 | ↗693 564 | ↗704 351 |
| 2002[14] | 2003[13] | 2004[13] | 2005[13] | 2006[13] | 2007[13] | 2008[13] |
| ↗710 275 | ↘709 671 | ↘706 989 | ↘704 394 | ↘702 338 | ↘701 444 | ↗702 456 |
| 2009[13] | 2010[15] | 2011[13] | 2012[16] | 2013[17] | 2014[18] | 2015[19] |
| ↘701 807 | ↗712 980 | ↘712 481 | ↘709 032 | ↘706 123 | ↘703 977 | ↗705 270 |
| 2016[20] | 2017[21] | 2018[22] | 2019[23] | 2020[24] | 2021[25] | 2022[26] |
| ↘703 745 | ↘703 262 | ↘701 765 | ↘699 253 | ↘696 837 | ↘687 357 | ↘685 393 |
| 2023[1] | ||||||
| ↘680 748 | ||||||
2021-æм сфыстмæ гæсгæ ирæттæ сты 68,1% Республикæйы цæрджытæй. Цæрынц дзы уырыс (18,9%), мæхъхъæл (3,8%), хъумыхъхъ (2,8%), сомих (1,8%), гуырдзы (1,0%) æмæ чи 1% цæрджытæй къаддæр сты, ахæм къордтæ.
| Адæм | 1897 сфыст | 1926 сфыст1 | 1939 сфыст | 1959 сфыст | 1970 сфыст | 1979 сфыст | 1989 сфыст | 2002 сфыст | 2010 сфыст | 2021 сфыст2 | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Нымæц | % | Нымæц | % | Нымæц | % | Нымæц | % | Нымæц | % | Нымæц | % | Нымæц | % | Нымæц | % | Нымæц | % | Нымæц | % | |
| Ирæттæ | 88265 | 65,4% | 141723 | 49,6% | 165616 | 50,3% | 215463 | 47,8% | 269326 | 48,7% | 299022 | 50,5% | 334876 | 53,0% | 445310 | 62,7% | 459688 | 65,1% | 439949 | 68,1% |
| Уырыссæгтæ | 31205 | 23,1% | 68192 | 23,8% | 122614 | 37,2% | 178654 | 39,6% | 202367 | 36,6% | 200692 | 33,9% | 189159 | 29,9% | 164734 | 23,2% | 147090 | 20,8% | 122240 | 18,9% |
| Махъхъæлæттæ | 733 | 0,5% | 23851 | 8,3% | 6106 | 1,9% | 6071 | 1,3% | 18387 | 3,3% | 23663 | 4,0% | 32783 | 5,2% | 21442 | 3,0% | 28336 | 4,0% | 24285 | 3,8% |
| Хъуымыхъхъæгтæ | 160 | 0,1% | 3153 | 1,1% | 85 | 0,0% | 3921 | 0,9% | 6363 | 1,2% | 7610 | 1,3% | 9478 | 1,5% | 12659 | 1,8% | 16092 | 2,3% | 18054 | 2,8% |
| Сомихæгтæ | 2093 | 1,6% | 9185 | 3,2% | 8932 | 2,7% | 12012 | 2,7% | 13355 | 2,4% | 12912 | 2,2% | 13619 | 2,2% | 17147 | 2,4% | 16235 | 2,3% | 11668 | 1,8% |
| Гуырдзийæгтæ | 3941 | 2,9% | 6057 | 2,1% | 6312 | 1,9% | 8160 | 1,8% | 10323 | 1,9% | 11347 | 1,9% | 12284 | 1,9% | 10803 | 1,5% | 9095 | 1,3% | 6756 | 1,0% |
| Украинæгтæ | 1439 | 1,1% | 19101 | 6,7% | 7063 | 2,1% | 9362 | 2,1% | 9250 | 1,7% | 10574 | 1,8% | 10088 | 1,6% | 5198 | 0,7% | 3251 | 0,4% | 925 | 0,1% |
| Иннæтæ | 7111 | 5,3% | 14690 | 5,1% | 12477 | 3,8% | 16938 | 3,8% | 23210 | 4,2% | 26182 | 4,4% | 30141 | 4,8% | 32982 | 4,6% | 26636 | 3,8% | 22418 | 3,5% |
| Хатцæгæй | 134947 | 285952 | 329205 | 450981 | 552581 | 592002 | 632428 | 710275 | 712980 | 687357 | ||||||||||
| 1 1926-æм сфысты фæстиуджытæ баст сты ныры зæххимæ, цы у Цæгат Ирыстон АБ (Автономон бæсты), с. Дзæуджыхъæу æмæ цы зæххытæ æмбуар сты, уыцытæй иугонд. 2 41 062 удгоймаджы сæ нациад нæ загътой.[27] | ||||||||||||||||||||
Ахуырад
Национ ахуырад
Ирыстоны ахуырады истори ног заманты райдыдта Мæздæджы ирон скъолайæ. Уыцы скъола байгом императоры барамындмæ гæсгæ 1764 азы 21 сентябры æмæ фæкуыста XVII æнусы 90-æм азты онг. Ирон скъолайы байгомыл ныхас райдыдта, Ирыстон Уæрæсеимæ баиу кæныны тыххæй тæрхæттæ куы цыди, уæд — 1749–1752 азты Бетъырбухы. Ирон сабиты ахуырыл бафтауын фæлвæрдтой Ирыстоны дины хъуыддæгтæгæнæг къамисы уæнгтæ, Мæздæджы скъола байгом кæныны размæ дæр[28].
Литературæйы æвдисæнтæ куыд дзурынц, афтæмæй Мæздæджы скъола ирон адæмы культурон царды сахадыдта куыд ахсджиаг фæрæз национ рухсад рæзыны æмæ национ фыссынады равзæрды хъуыддæгты. Мæздæджы скъолайы ахуыр ирон æвзагыл кæй цыд, уый фæахъаз ирон абетæ саразынæн. Мæздæджы алчер Гай æмæ сауджын Павел Генцауров (Хъесаты) сарæзтой ирон фыссынады системæ аргъуанты славяйнаг графикæйы бындурыл. Фыццаг ирон чиныг — цыбыр катехизис — джиппы уагъд æрцыди 1798 азы.
- Кæс сæрмагонд статья Ирон национ ахуырад.
Галерей
Кæс ноджы
Фиппаинæгтæ
 | Ацы уац ирон темæйыл къæртт у, ома æрдæгцæттæ. Википедийæн баххуыс кæн æмæ ацы уац раст æмæ стырдæр скæн. |