Pemët frutore

Te organet vegjetative bëjnë pjesë:

• Sistemi rrënjor
• Sistemi mbitokësore

Tek sistemi mbitokësore bëjnë:

• trungu
• degët
• degëzat
• gjethet

Sistemi rrënjor

Sistemi rrënjor shërben për të mbajtur trupin e pemëve frutoretë ngulur në tokë dhe për të ushqyerbimën me ujë dhe lëndët eushqimore të tretura në të. Tëgjithë pjesët përbërëse të rrënjësformojnë atë që quhetSistemi Rrënjor. Mënyra e zhvillimittë sistemit rrënjor varet ngamënyra e shtimit të bimëve dhenga specia bimore. Ndryshe zhvillohetkur bimët shtohen meanë të copave dhe ndryshe kurato shtohen me anë të farës.Rrënja embrionale e mbirëdirekt nga fara, shkon në thellësitë tokës në drejtim vertikal. Mëpas ajo fillon degëzimet e paraqë zakonisht ato rriten nëdrejtimin horizontal. Nga degëzimete para fillojnë të zhvillohendegëzimet e dyta, më pas ato tëtretat e kështu me radhë, dukeformuar një sistem degëzimesh ecila në varësi të species dhe nënshartesës,shtrihet dhe “pushton”një volum të caktuar dheu.Sipas studimeve të bëra përkëtë qëllim, gjërësia e shtrirjes sësistemit rrënjor të pemëve frutoreështë në varësi të trashësisë sështresës aktive të tokës. Në tokatë thella dhe të përshkueshmesistemi rrënjor zhvillohet si nëthellësi ashtu edhe në gjërësi. Nëtokat me pjellori normale, gjërësiae sistemit rrënjor zhvillohethorizontalisht në rreth 30-40% mëshumë se sa gjërësia e vetëkurorës, ndërsa pjesa më e madhee tyre zhvillohen në thellësinë20–80 cm. Sa më larg qafës sërrënjës të ndodhet sistemi rrënjoraq më shumë aktive ështëaftësia thithëse dhe asimiluese esaj. Në thellësinë deri në 1,5 – 2 mnga sipërfaqja e tokës, është shtrirërreth 75-85% e totalit të sistemitrrënjor. Kjo ka rëndësi praktikesepse sipërfaqja e një pemëtorejeme pemë të rritura, ështëplotësisht e pushtuar nga sistemirrënjor, gjë që ka rëndësi të dihetpër aplikimin e një sistemi plehriminë të gjithë sipërfaqen e tokës.Pikërisht për këtë arsye të gjithëplehrat organike dhe ujitjet nukduhet të hidhen në afërsi të qafëssë rrënjëve, por duhet tëshpërndahen në të gjithë sipërfaqene tokës që mbulon kurorae pemës.Nga studime të kryera përkëtë qëllim, është vërtetuar sesistemi rrënjor kur mbillet me farësi, arra, gështenja, mani, etj,vetëm në fund të vitit të parë pasmbjelljes, shkon nga 1,5 – 2 mthellësi. Ndërsa në fundin e vitittë pestë apo të gjashtë pas mbjelljes,thellësia e tij mund të ketëshkuar edhe në rreth 3 - 5m.Mundësia e depërtimit në thellësitë tokës dhe aftësia e rritjes/zhvillimit në drejtim horizontal tësistemin rrënjor, varet shumë ngakushtet klimaterike-tokësore dheniveli i shërbimeve agroteknikegjatë kultivimit. Kështu psh., nëtokat e pasura dhe me ujrat nëntokësoretë thella, thellësia esistemit rrënjor te pemet e rriturashkon deri në 8 - 10m. Largësia errënjëve anësore shkon në rreth4–8 m nga qëndra e boshtit rrënjor.Ndërsa pemët e shartuara mbinënshartesa, pasi shkulen ngavendi i mbjelljes së farës dhedërgohen për në vëndin e përhershëm,rrënja embrionale e cila kadrejtim boshtor, shkatërrohet/pritet duke i’a lënë vëndin zhvillimittë një sistemi rrënjor horizontal.Në rastet kur niveli i ujravenëntokësore është poshtë sipërfaqessipërfaqessë tokës (nën 1,5m) dhetoka ka një strukture të shkrifët,e të përshkueshme nga uji dheajri, atëhere sistemi rrënjor tentontë rritet/zhvillohet si në thellësiashtu edhe në gjërësi, dukeformuar një sistem rrënjorxhufkor mjaft të zhvilluar dhe tëaftë për të siguruar një furnizimsa më të mirë të bimës me ujë dheme lëndë ushqimore.Ndërsa kur niveli i ujrave nëntoksoreështë afër sipërfaqes sëtokës, atëhere sistemi rrënjor tentontë rritet/zhvillohet afër sajëdhe në drejtimin sa më horizontal.Gjithashtu, kur shtresa e horizontitpunues është e cekët dheshtresa vijuese është me formacioneshkëmbore, ranore apokonglomerate/gurishtore,atëhere edhe në këtë rast sistemirrënjor tenton të shkojë sa mëhorizontalisht. Praktikisht këtolloje tokash kanë ndikime negativesepse volumi i sistemit rrënjorkufizohet vetëm në një pjesëmë të vogël volumi toke.Gjithashtu në thellësinë esistemit rrënjor ndikon edhedendësia e mbjelljeve të bimëve.Në rastin kur bimët mbillen në njëdendësi më të madhe, me qëllimqë ato të sigurojne sa më shumëujë dhe lëndë ushqimore, atëheresistemi rrënjor i tyre tenton tëshkojë sa më thellë. Këtu njërëndësi vendimtare merr realizimii një sistemi plehrimi të kombinuarme plehrat minerale dheato organike, si ujitjet sistematike,veçanerisht ajo me pika.Bimët që shtohen me anë tëcopave, përpanjave, këmbëzave,etj, duke qënë se nuk janë meorigjinë nga fara, ato nuk zhvillojnërrënjë embrionale, por zhvillojnërrënjë mitake. Këto rrënjëmë tej rriten dhe zhvillohen sinë drejtim horizontal ashtu edhenë drejtim vertikal, duke zhvilluarnjë sistem rrënjor të aftë për t’isiguruar bimës një furnizim sa mënormal të ujit dhe me lëndë ushqimore.Pavarësisht nga origjina rrënjës,embrionale apo mitake, rrënjëte sistemit rrënjor ndahen në 3 kategori që janë:

• Rrënjët skeletore
• Rrënjët gjysëm skeletore;
• Rrënjët veshëse
• Rrënjët skeletore

Rrenjet gjysëm skeletore janë rrënjët mëtë vjetra dhe më të trasha tësistemit rrënjor dhe lidhen direktme qafën e rrënjës e cila ndodhetnë fundin e trungut Këto rrënjë i japin bimës njëqëndrueshmëri të lartë kundrejtpeshës së vetë bimës (sëbashkume frutat) dhe të përballimit tëforcave e të faktorëve të tjerë fizikdhe klimaterik, si; erës,reshjeve, ngarkesës se borës,etj. Rrënjët veshëse kanë njëgjatësi ne 1–5 cm dhe shërbejnëpër të thithur ujin dhe lëndëtushqimore.Rrënjët veshëse përbëhen nga:

• Kësula,
• Pjesa rritëse,
• Pjesa e qimeve thithëse
• Pjesa përcjellëse.

Pjesa rritëse, është maja më e re e rrënjësdhe gjatësia e sajë është nga0,1 - 1,5 mm dhe gjërësi nga 0,3 -1mm. Zona e qimeve thithëseështë pjesa më e rëndësishmë esistemit rrënjor. Ne 1 mm2 tëzonës së qimeve thithëse ndodhenrreth 300-600 qime thithëse.Një qime thithëse praktikisht jetonpak, rreth 15 - 20 ditë dhezevëndesimi i tyre bëhet nëmënyrë periodike në funksion tërritjes. Nëpërmjet tyre bëhet realizimii absorbimit të ujit dhe tëlëndëve ushqimore që janë të treturanë të. Për një zhvillim sa mënormal të sistemit rrënjor, rëndësitë dorës së parë (përveç kushtevesi; lagështira optimale,prania e lëndëve ushqimore, etj),merr punimi i sipërfaqes së tokës.Ajrimi i dobët i sistemit rrënjor,ngjeshja e sipërfaqes sëtokës, qëndrimi për një kohë tëgjatë të ujit në trashësinë e sistemitrrënjorë, bën që bimët të vuajnënga asfiksia (mungesa eajrit). Përveç kullimit nga ujrat etepërta, rëndësi të madhe merrpunimi/shkrifterimi i sipërfaqessë tokës në thellësinë jo më pakdhe jo më shumë se 15–20 cm.Më në thellësi nuk duhet të aplikohet,sepse dëmtohen rrënjëtskeletore dhe ½ skeletore, qëzakonisht janë afër sipërfaqes sëtokës.

Sistemi mbitokësore përbëhet nga

• trungu
• degët skeletore të para
• degët skeletore të dyta
• degët skeletore të treta
• degëzat e kategorive të ndryshme sythet, gjethet.

Trungu

Trungu fillon nga qafa e rrënjësdhe mbaron deri në fillimin edegëzimeve të degëve të paraskeletore. Gjatësia dhe trashësiae tij është në varësi të moshës sëpemës dhe të species bimore. Aishërben për të transportuar ujindhe lëndët ushqimore nga sistemirrënjor në drejtim të kurorës dhetë sistemit gjethor, si dhe të zbresinlëndët organike të formuara ngagjethet në drejtim të sistemit rrënjorë.Trungu mund të jetë i përbërënga një trung i vetëm, osenë 2 ose 3 trungje dhe me rrallë 4trungje (varet nga mënyra e kultivimit).Trungu ka një qëndrueshmëritë lartë ndaj faktorëve fizik si:peshës së vetë pemës, ngarkesëssë frutave, erërave të forta dhefaktorëve të tjerë fizik dhe klimaterik.Disa lloje pemësh si lajthia,thana, shega, etj, nuk kanë trung,pasi degëzimet e tyre i fillojnëmenjëherë nga qafa e rrënjës

Degëzat e shkurtra, janë degëzame moshë shumëvjeçare,nga 4-10 vjet. Gjatësia e tyreshkon nga 3 – 15 cm. Ato kanëndërnyje të shkurtra dhe tëmbushura me sythe frutore qëqëndrojnë shumë afër njëritjetrit. Shpesh herë në majë janëvegjetative të cilët kur zhvillohenjapin një ose disa llastarëtë rinjë. Pas formimit të frutit nëto formohen ntrashje. Gjatë krasitjevedimërore, kurrsesi atonuk duhet të shkurtohen apo tëpriten.

Degëzat e torbeste, janë degëzatipike për farorët dhe formohennga kombinimi i degëzavetë holla dhe atyre të shkurtëraAto rritenshumë ngadalë dhe mund tëfrutifikojne për 10-15 vjet meradhë. Pas formimit të frutit nëto formohen ntrashje në formëunaze ku në bazë sajë mund tëgjykohet edhe për moshën etyre. Gjatë krasitjeve dimërore,kurrsesi ato nuk duhet të priten.Ato mund të rrallohen vetëmatëhere nëse në pemë ka shumëtë tilla ose kur janë shumë të vjetra,ose mund të shkurtohennëse janë shumë të vjetra.

Në grupin e pemëve bërthamore (si; kumbulla, pjeshka, qershia, kajsia,vishnja, gjënden:

• Degëzat frutore;
• Degëzat e përziera;
• Degëzat buketore
• Degëzat gjëmbore.

Degëzat e frutore, janë degëzame moshë njëvjeçare, më gjatësi15–40 cm.Në gjatësi të Degëzëssythat anësore janë kryesishtfrutore ndërsa ai i majesështë vegjetative.Gjatë krasitjeve dimërore, atonuk duhen të shkurtohen apotë priten, por vetëm të rrallohennëse sasia e tyre është e dendur.

Degëzat e buketore, janëdegëza tipikë për shumicën epemëve në grupin e bërthamoreve.Ato janë me gjatësi 0.5–1 cm dhe nganjëherë edhe 4–6 cm(fig nr. 9). Në këto degëza vërejmëse sythat anësore janë frutoredhe të grupuara, dhe sythiqë është në majë, është vegjetativ,i cili pasi çel del një llastar iri. Ky llastar në fund të vitit tëdytë shëndërrohet përsëri në njëdegëz të re buketore me sythatë grupuara dhe kështu tërësiae këtyre degëzave përbën atë qëquhen degëza buketore. Ato jetojnëDegëzat e peziera, janë degëzame moshë njëvjeçare, mëgjatësi 20–30 cm dhe nganjëherëedhe 50–60 cm te gjata. Në këtodegëza vërejmë se sythat e bazësdhe ato që janë më afërmajes, në të shumten e rastevejanë më shumë vegjetative,ndërsa ato të mesit janë më tepërfrutore (fig nr. 8). Në disa rasteato mund të jenë të përziera 2-3sëbashku, etj. Gjatë krasitjevejetojnë3-6 vjet. Gjatë krasitjevedimërore, ato nuk duhet tëpriten. Nëse ato janë me moshëmë të madhe se 5-6 vjet atëhereato duhet të përgjysmohen meqëllim që të stimulohet dalja ellastarëve të rinj.Degëzat gjëmbore, janë degëzatipikë të shkurtëra më gjatësi0.5–2 cm dhe nganjëherë edhe8–10 cm (fig nr. 10). Në këto degëzajanë karakteristike për disalloje kumbullash, kajsish, etj,dhe që jetojnë 2-5 vjet. Origjinae tyre është nga sythet ne sqetullate gjetheve. Ato formohensi rezultat i shëndërrimit të llastarittë dalë nga sythi sqetullorenë gjëmb. Sythat anësore janëfrutore por nganjëherë përzihenme sytha vegjetative. Gjatë krasitjevedimërore, ato nuk duhettë priten..Sythat zhvillohen nga sqetullae gjetheve të një llastari të ridhe maturohen në degëzatnjëvjeçare. Ato përfaqesojne nëminiaturë degëzat e ardhshme tëcilët ndodhen në majën rritësetë tyre Ato kanë formëovale ose të rrumbullakët dhezakonisht janë të rrethuara meluspa.Sythat klasifikohën:

• Sipas kohës së çeljes
• Sipas funksionit që ato kanë në bimë.
• Sipas kohës së çeljes ato klasifikohën në tre grupe që janë:
• Sytha me zgjim normal
• Sytha me zgjim të parakohshem
• sytha fjetës.

Sytha me zgjim normal, janësytha që lindin gjatë Pranverësnë sqetullat e gjetheve tëllastarëve të vitit të kaluar, qëzhvillohen gjatë vegjetacionit.Ato kalojnë fazën e qetësisëdimërore dhe çelin në Pranverëduke dhënë lule ose llastarë,ose të dyja sëbashku.Sytha me zgjim të parakohshëm,janë sytha që lindin nësqetullat e gjetheve tëllastarëve ekzistues, të cilëtshpërthejnë po brenda atij viti,duke dhenë llastarë të rinj mbillastarin e parë, ose ndryshequhen llastarë sqetullore.Sipas funksionit që ato kanënë bimë, sythat klasifikohën nëkëto kategori, që janë:

• Sythe vegjetative
• Sythe frutore
• Sythe zevendësuese ose rezervë;
• Sythe të fjetura
• Sythe mitake (adventive).

Sythat vegjetative, kur çelinjapin llastarë vegjetative që nëvitin vijues transformohen në degëzasipas kategorive të mësipërme.Sythat frutore, kur çelin japinlulet ose lulesat, d.m.th. frutat eardhshme. Sythat frutore mund të jenë:

• Njëlulëshe (pjeshka, kajsia,

bajamja, ftoi, etj,)

• Dylulëshe (kumbulla)
• 3-4 lulëshe (qershia, vishnja)
• Shumëlulëshe (molla, dardha)
• Të përziera (në të njëjtën syth ka lule, gjethe dhe llastar).

Sythat zëvendësuese oserezervë Kjo ndodh nganjëherë kurnë brëndësi të një sythi ndodhen1-2 sytha të tjerë të cilët janë mëpak të zhvilluar. Ato si rregull nukçelin, por kur dëmtohet sythi kryesor,aktivizohet një nga ato që ështërezerve, të cilët zakonisht zhvillojnëvetëm llastarë vegjetativ.Këto sythe në aspektin praktikzakonisht nuk janë të rëndësishem.Sythat e fjetura, formohen ngasythet vegjetative, prodh-ueseapo ato të zevëndesimit, të cilëtkur nuk çelin, mbulohen nga lëkuradhe kalojnë në gjëndje të fjetur,ku jetojnë për shumë vite me radhë.Këto sythe aktivizohen vetëmatëhere kur njëra degë skeletoreapo çfarëdo tjetër qoftë, ështëtharë, prerë, dëmtuar, e mplakurdhe nga këto sythe çelin një numëri madh llastarësh që, në fillim janëvegjetative, të fuqishëm dhe vetëmme gjethe. Llastarët e përfituara ngakëto sythe zakonisht quhen thithakëdhe shërbëjnë për ripërtëritjene degëve kryesore dhe të gjithëpemës me degë skeletore dhe metë gjithë komponentët përbërës tësaj.Sythat e mitake (adventive),formohen atëhere kur trungu, degëtskeletore kryesore dëmtohenapo priten kur krasiten rendë, gjatëprosesit të shërimit të plagëve sidomosnga indet e kallusimit, krijohensytha mitake të cilët çelinllastarë të shumtë, që edhe këtomund të shërbëjnë për formimin ekurorës nëse do të jetë enevojshme.Sythat e diferencuara brendanjë sezoni zakonisht nuk çelin nëtë njëjtin sezon. Ato pas rëniesnatyrale të gjetheve, hyjne nëfazën e qetësisë dimërore dhe çelinnë Pranverë. Ka disa raste qëçelja e sytheve mund të bëhetedhe brenda sezonit. Bymimi/fryerjae sytheve në një degëz nukndodh menjëherë në të njëjtënkohë. Më parë fryhen ato të majës,më pas ato të mesit dhe mëpas ato që janë më afër bazës. Çeljae parakohshme e sythave nukduhet stimuluar, sepse atondikojnë negativisht në çrregullimetfiziologjike të pemëve, degradiminbiologjik dhe mplakjen eparakohshme të tyre.

Gjethet luajnë një rol të rëndësishëmnë jetën e bimëve. Nëpërmjettyre kryhet fotosinteza, frymëmarrjadhe transpirimi, si proceseshumë të rëndësishme fiziologjikepër jetën e bimëve. Ato luajne rolinkryesore në formimin e lëndësorganike, si: karbohidratet,sheqerërat, vitaminat, aromat dhekomponimet e tjera organike.Nëpërmjet procesit të fotosintezës,klorofila dhe tëresia egojzave që ndodhen në gjethe,realizojnë lëndën organike, e cilaështë materiali bazë për rritjen emasës vegjetative të bimës dhe tëorganeve gjenerative. Lënda organikeqë formohet nga gjethet,shkon jo vetëm për rritjen dhepjekjen e frutave, por furnizohetedhe vetë trupi i bimës dhe sistemirrënjor.Me anë të transpirimit i cili realizohetnëpërmjet gojzave, bëhetavullimi i ujit i cili është procesibazë gjatë formimit te lëndës organikedhe të vetëfreskimit tëbimës në temperaturat e larta tëajrit. Me anë të frymëmarrjes gjatënatës, gjethet bëjnë anën e kundërttë shpërbërjes së lëndës organike(zakonisht shpërbëhet rreth 1/10 esasisë së lëndës organike tëprodhuar gjatë ditës) e cila ështëbazë në proceset jetësore të bimës.Tërësia e sipërfaqeve të çdogjetheje që ndodhen në një pemë,përbën sipërfaqen totale gjethoretë asaj peme. Sa më e madhe të jetëkjo vlerë aq më e fuqishme ështërritja dhe zhvillimi i sistemit rrënjordhe aq më vitale është vetë bima.Nëse gjatë vegjetacionit bimës ibëjmë një heqje të madhe të masësgjethore gjatë procesit të operacionevetë gjelbërta, atëhere asajëdo ti shkaktohet një “çoroditje” ebilancit funksional rrënjë-gjethedhe për pasoje bima merr njëgoditje të rëndë fiziologjike.Prandaj nga ana praktike rëndësitë dorës së parë merr që gjatëoperacioneve të krasitjes së gjelbërt,të veprohet në heqjen e ekuilibruartë llastarëve, me qëllim qëbilanci rrënjë-gjethe të mos prishet.Gjethet përbëhen nga llapa,bishti dhe milli. Milli është pjesae zgjeruar në vënd takimin e bishtitme llapën. Llapa përbëhet nganjë nervature që e përshkongjethen në gjatësi të saj dhe e degëzuarqartë në të dy anët e llapës.Format e llapës janë varësi tëspecieve bimore dhe kategorizohennë këto grupe:

• Në formë zemre
• Në formë veze
• Në formë heshte
• Në formë të përzier si vezake-heshtë

Madhësia e llapës së gjethevendryshon në varësi të formës bimore,kushteve të kultivimit dhemoshës së pemëve, etj. Në moshate reja përmasat e llapës janëmë të mëdha se sa në ato më tëvjetrat. Po kështu edhe për bimëtqë kultivohen në një agrofond mëtë mirë, kanë madhësi më të madhe.

Te organet gjenerative bëjnë pjesë:

• Lulet
• Frutat
• Farërat

Lulet

Lulja është organ i riprodhimitseksual. Një lule normale përbëhet nga:

• bishti
• shtrati
• kupa;
• kurora (petelat dhe nënpetlat);
• thekët (organi mashkullore)
• pistili

Thekët përmbajnë polenin dhepistili përbëhet nga trasta embrionaledhe vezëzat. Në çdo vezoreka 1-2 qeliza femërore. Tebërthamoret ndodhen zakonisht 2qeliza femërore (dhe në shumë rastenga frutat zhvillohet një farë,rralle dy), ndërsa te farorët ndodhendisa. Numri i tyre korespondonme numrin e farërave në çdofrut.Në varësi të specieve apo formavetë ndryshme bimore, luletmund të jenë njëseksuale dhe dyseksuale. Ne varesi te seksit te luleve, bimet klasifikohen si:

• Bime monoike
• Bime dioike.

Kur lulet njëseksuale janë tëndara veç e veç, por të vendosuranë të njëjtën bime, ato quhen bimemonoike (si; arra, lajthia, gështenja,etj,). Ndërsa kur lulet janë në bimëtë veçanta ato quhen dioike (si;kivja, fiku, etj).Bimët monoike zakonisht pllenohenme anë të erës, ndërsa atodioiket duhet medeomos të pllenohenme anë të insekteve.Lulet dyseksuale kanë si organinmashkullore ashtu edhe atëfemërore. Nganjëherë megjithëselulet i kanë të dyja organet seksuale,përsëri në disa raste (varietete)ndodh që njëri nga këto mund tëjetë sterile, ose njëri të piqet më parëdhe tjetri më vonë. Në rastin kurorgani mashkullore është normaldhe ajo femërorja nuk është normale,atëhere kjo lule quhet “dyseksorefunksionale mashkullore”,dhe e kundërta kur organifemeror është normal dhe aimashkullore nuk është normale,quhet “dyseksore funksionalefemërore”. Për të eleminuar këtëdifekt gjatë mbjelljes në plantacion,duhet realizuar alternime me kultivarëtë ndryshëm, të cilët lulëzimindhe pjekjen e polenit e bëjnë në tënjëjtën kohë.Në disa literatura të ndryshmeky fenomen njihet:

• Bimë me sterilitet mashkullore kur mungojnë organet mashkullore dhe ato femëroret janë funksionale
• Bimë me sterilitet femëror kur mungojnë organet femërore dhe janë funksionale ato mashkulloret.

Zakonisht lulet dyseksore pllenimine realizojnë me anë të insekteve(entomofila) ndërsa ato njëseksualetrealizohet kryesisht me anëtë erës (anemofila), por edhe te insekteve.Një nga insektet që ndihmojnëpllenimin është bleta. Ështëpërllogaritur se tek pemët farorëapo bërthamore, në rreth 85-95% erasteve pllenimin e realizojne bletet.Mbajtja e 3-5 kosherëve bletepër një ha pemëtore, ndihmonshumë në pllenimin e luleve.

Ashtu si çdo gjallese në këtëplanët, edhe bimët e pemëve frutore,përbëhen nga individe të cilëtlindin, rriten, prodhojnë, shumëzohendhe në fund vdesin, duke lënetrashegimtare/pasues. Të gjithakëto faza të jetës, realizohen nëpërmjetdisa cikleve dhe stadeve të zhvillimit.Ato kalojnë duke i’u përshtaturkushteve agro-klimaterike të mjedisitku ato jetojnë dhe i shfrytëzojnë ato

Zhvillimi individual i filizave dhe i fidanave te pemët frutore

Bimët e reja të cilët kanë ardhursi rezultat i mbirjes së farës, quhenfiliza. Ndërsa bimët të cilën origjinëne kanë nga metodat e shtimit vegjetativ,quhen fidanë. Në bazë të këtijndryshimi cikli biologjik i zhvillimittë pemëve ndahet në:

• Bime me cikël të madh biologjik
• Bime me cikël të vogël.

Me cikël të madh kuptohen tëgjitha fazat që kalon bima nga mbirjae farës deri në tharjen e plotë tësaj. Me cikël të vogël kuptohen tëgjitha ato bimë që vinë nga shtimime metodën vegjetative deri në tharjene plotë të saj. Në ciklin e vogelbimët nuk kalojnë periudhën embrionaledhe atë të rinisë.

Cikli i madh i zhvillimit individual

Cikli i madh i zhvillimit individualquhet bimët të cilët kanëardhur direkt nga mbirja e farës. Atogjatë jetes së tyre kalojnë ciklin emadh në të 4 periudhat e jetës që janë:Periudha embrionale

• Periudha e rinisë
• Periudha e prodhimtarisë
• Periudha e pleqërisë.

Periudha embrionale, fillon mePllenimin e vezores te lulja e bimësmëmë dhe vazhdon me qelizën embrionale.Kjo mbaron me mbirjen efarës deri sa del çifti i parë i gjethevetë vërteta. Kjo periudhë kalon nebrëndësi të bimës mëmë. Për të marrëfiliza te shëndoshë, nga ana praktikemerr rëndësi vendimtare gjëndjae bimës mëmë. Gjatë periudhës qëbimët janë të destinuara për tëprodhuar farëra, ato duhet të ushqehensa më mirë dhe të trajtohenme një agrofond sa më përshtatshem,me qëllim që farërat të jenë samë vitale dhe të afta për të dhënëfiliza sa më të shëndosha.Periudha e rinisë, fillon pasformimit te çiftit të parë të gjethevetë vërteta dhe vazhdon deri sa bimatë hyjë në prodhimtari të plotë. Ngaana praktike merr rëndësi trajtimi ibimës. Me qëllim që bima e marrënga fara të hyjë sa më shpejt në prodhim,ato duhet të ushqehen dhe tëtrajtohen sa më mirë.Periudha e prodhimtarisë, fillonme hyrjen e bimës në prodhimtaritë plotë dhe mbaron me fillimin erënies së prodhimit. Nga ana praktike,kjo periudhë është më me rëndësi,pasi nga jetëgjatësia e kësaj periudhëvaret edhe efektiviteti i kultivimitdhe i shfytezimit të bimëve frutore.Sa më mirë t’i shërbehet bimëve gjatëkësaj periudhë, aq më efektive ështëedhe kultivimi i tyre.Periudha e pleqërisë, fillon mefillimin e rënies së prodhimit dhevazhdon deri në tharjen e plotë tësaj. Zakonisht në praktikë, për qëllimëekonomike nuk pritet që bima tëkalojë deri në fund te fazës sëpleqërisë. Me fillimin e rënies së prodhimit,mbajtja e bimëve shpesh herënuk është ekonomike dhe praktikishtato hiqen dhe zevëndesohenme bimë të reja ose të një speciejetjetër. E rëndësishme nga ana praktikegjatë kësaj periudhë është, trajtimii bimëve të vjetra me një sistemsa më të përshtatshem plehrimi dhendërhyrjet e duhura ne eleminimin epjesëve të vjetra të kurorës dhe rishfrytezimine thithakëve për zevëndesimine pjesëve te humbura tëkurorës, si dhe më vonë ne ndërhyrjenme anë të krasitjeve ripërtëritëse.

Cikli i shkurter i zhvillimit individual

Bimët të cilët kanë ardhur si rezultati shumëzimit me anë të pjesëvevegjetative, nuk kalojnë dy fazat epara te ciklit të madh që janë:

• periudha embrionale
• ajo e rinisë.

Cikli i shkurtër i zhvillimit individualpërbëhet nga tre periudha, që janë:

• Periudha e rritjes
• Periudha e prodhimit
• Periudha e pleqërisë.

Kjo agumentohet në këtëmënyrë: Teorikisht një cope degë eshkëputur nga bima mëmë, të paktënnga ana biologjike është e gatshmëtë japi lule dhe fruta. Por përderisa i mungon sistemi rrënjor dhenjë sasi e caktuar e gjetheve, asaj iduhet njëfarë kohë për të filluar prodhimine rregullt. Kjo kohë praktikishtështë shumë më e shkurtër sesa koha e filizave te ardhura ngambirja e farës. Bimët e ardhura ngarruga e shtimit vegjetativ ose e thënëndryshe klonal, praktikisht jo vetëmqë vjen më shpejt në prodhim, porcilësite dhe vlerat prodhuese janëmë të larta ose e thënë ndryshe sesa ato të bimës mëmë. Kjo sepsecopat/klonet, janë marrë nga individe/mëma, që kanë vlera dhe cilësimë të mira.Periudha e rritjes, fillon ngamomenti i vendosjes së copës vegjetativepër rrënjëzim apo i sythit/kalemit për shartim në një bimë sinënshartesë dhe mbaron me fillimine hyrjes së plotë në prodhim. Kjoperiudhë zgjat rreth 3 - 6 vjet në varësitë formës bimore dhe kushteve tëkultivimit.Koha e periudhës se prodhimtarisë,varet nga lloji i nënshartesës,rasti kur vjen nëpërmjet rrugës seshartimit dhe jetëgjatësise se individitkur vjen nga copa/kloni i rrënjëzuar.E njëjta gjë është edhe përperiudhën e pleqërisë.Cikli vjetor i rritjesdhe i zhvillimit tëpemëveSi bimë shumëvjeçare gjatë njëviti në varësi të muajve dhe të stinevetë vitit, cikli vjetor i rritjes dhe izhvillimit te pemeve kalon nëpërmjetdisa fazave të rritjes dhe të zhvillimit,të cilët pavarësisht nga zgjatjae njëres apo tjetres fazë, përsëritennga njëri vit në tjetrin dhe ky quhetnjë cikël vjetor rritjeje dhe zhvillimi.Numri i përsëritjeve të këtyre cikleveështë aq herë sa është edhe jetëgjatësia(numri i viteve) e një bimë tëcaktuar. Në kushtet klimaterike kundodhet vëndi ynë, cikli vjetor ibimëve ndahet në dy periudha bimore,që janë: i) Periudha vegjetativedhe ii) Periudha dimërore. Gjatënjë cikli bimore vërehet se veprimtariajetësore e një bimë është herë evrullshme dhe e dukshme dhe herëe qete dhe e pa dukshme.

Nga studimet e bëra është vënëre se, rrënjët e pemëve frutore rritennë të gjithë periudhat e vitit. Por intensitetii rritjes së tyre, ndryshonnë varësi të muajve të vitit. Në periudhëne dimrit (periudha pa gjethe),rritja e sistemit rrënjor edhe shumë evogel ose gati e padukshme. Kurtemperatura e tokës ku ndodhenrrënjët është nën +40C (në zonat engrohta rrallë herë temperatura etokës bie nën këtë nivel), rrënjëtpothuajse e ndalojnë rritjen. Por nëkushtet e klimës së ngrohtë, procesete rritjes së rrënjëve vazhdojne. Kurtemperatura ngrihet në rreth 20-260C,atëhere rritja e rrënjëve është më evrullshme. Por kur temperatura etokës vazhdon të rritet në mbi 350C,atëhere rritja e rrënjëve përseribllokohët.Rritja e rrënjëve në mënyrë më tëvrullshme fillon, kur fillon lëvizja elëngjeve, gjatë fryerjes së sythevedhe gjatë fazës së çeljes së gjethevetë para. Periudha më intensive e rritjessë rrënjëve është atëhere kur llastarëtdhe gjethet janë në fazën e rritjes mëtë fuqishmë të tyre.Gjatë periudhës se Verës kur temperaturate ajrit ngrihen më shumëdhe lagështira në tokë ulet, atëhereintensiteti i rritjes së rrënjëve ulet dhefillon përseri të rritet në fillim të vjeshtës,atëhere kur sasia e lagështirësnë tokë fillon të rritet dhe tëmperaturate ajrit fillojnë të bëhen më tëfreskëta. Është vënë re se ritmi i rritjessë rrënjëve tek bimët, ulet me rritjene tepruar te lagështirës në tokë, gjithashtuulet gjatë periudhës se thatësirëssë tejzgjatur.

Veprimtaria e organeve mbitokësore gjatë një cikli vjetor

Nga praktika është parë se pjesambitokësore gjatë muajve/stineve tëvitit kalojnë disa periudha vegjetacionisiç janë:

• Shpërthimi i sytheve dhe çelja e gjetheve
• Lulëzimi dhe pjekja e frutave
• Rritja fuqishmë e llastarëve dhe e gjetheve
• Pjekja e frutave
• Rënia e gjetheve,

Këto periudha çfaqen në bimënjëra pas tjetres sipas një radhë tëcaktuar që quhet fenofaza.Fenofazat në periudhën e vegjetacionit.Gjatë periudhës së vegjetacionit,ndryshimet ndërmjet fenofazavete përmendura me sipër dallohenlehtë. Zakonisht fenofazatkalojnë sipas një rradhë, por në disafaza të rritjes dhe të zhvillimit tëbimëve disa fenofaza përzihen menjëra tjetrën. P,sh., fenofaza e rritjesintensive të llastarëve me atë të lulëzimit,apo ajo e rritjes dhe e pjekjessë frutave pothuajse kalojnë menjëherë.Fenofaza e çeljes së sytheve.Fenofaza e çeljes së sytheve, fillonkur lëvizja e lëngjeve në sisteminrrënjor dhe në degëzat ku janë sythatjanë në kulmin e tyre dhe përfundonme çeljen e gjetheve dhe të lulesave.Te disa lloje pemësh, lulet frutoreçelin më shpejt se ato vegjetativet(si; lajthia, bajamja, kajsia, kumbullatkino-japoneze, etj). Ndërsa tedisa lloje të tjera si molla, dardha,hurma, etj, sythat frutore çelin në njëkohë me ato vegjetativet.Fenofaza e lulëzimit. Fenofazae lulëzimit, fillon kur temperaturat eajrit arrijnë në nivelet 14-160C. Muçmollaverore, thana, lajthia, bajamja,etj, çelin në temperatura edhe më tëuleta. Disa të tjera si shega, agrumet,etj, çelin mbi temperaturën 150C.Në përgjithësi kultivarët me pjekje tëhershme çelin më shpejt. Fenofaza elulëzimit quhet e filluar, kur kanë çelurrreth 5% e luleve dhe quhet eplotë kur kanë çelur 50% e tyre. Pllenimioptimal vazhdon kur temperaturate ajrit janë rreth 17-200C. Ështëvërtetuar se në mbi këto temperaturaaktiviteti pllenues i bleteveështë shumë i lartë. Periudha e lulëzimitështë nga 7 - 8 ditë deri në 12-20ditë në varësi të formës bimore.Shterpësia dhe rrëzimi i lulevedhe frutave. Jo çdo lule e çelur lidhfruta. Shumica e tyre rrezohet. Arsyete rrëzimit të luleve janë të shumta,por më kryesore është për nga vetëbiologjia e tyre. Ato nuk pllenohensi rezultat i shterpësise se luleve.Arsyet e shterpësise se luleve janëtë shumta dhe shpesh herë te ndërlikuara.Ne shumë raste vërehet qëbimët kanë çelur shumë lule dheshpesh herë frutat nuk kanë farëradhe rrezohen para kohë.Sipas studimeve të kryera, arsyete shterpësise së luleve te pemëtfrutore shkaktohen nga 3 dukurikryesore që janë: i) Ksenia; ii)Partenokarpia; iii) Apomiksia.Ksenia, ndodh keyesisht tekhurma. Frutat e prodhuara pa farënuk mund të hahen pas vjeljes. Atoduhet të lihen te piqen pastaj mundtë konsumohen. Ndërsa frutat mefarë që vinë si rezultat i kryqëzimitme kultivarin “Zenxhimaru” (i ciliështë pllenuesi më i mirë), bën qëfrutat e tyre te hahen direkt pas vjeljes.Partenokarpia, eshtë dukuria eformimit/lidhjes së frutit pa pllenim,si rezultat edhe fruti del pa farë.Apomiksia, eshtë dukuri eformimit të frutave me farë por që nëfakt nuk janë të pllenuara. Këto frutajanë agrumet, arra, lajthia dhe disalloje kumbullash. Avantazhi i kësajdukurie është se me anë të farësmund të merren bime që janë identikemebimenmëmë,siefektiapomiksise.

Kërkesat ndaj faktorëve të mjedisit

Ndër elementët më kryesortë mjedisit për kushtet normaletë rritjes dhe të zhvillimit tëpemëve frutore janë:

• temperatura e ajrit
• temperatura e tokës
• lagështira ajrore dhe tokësore
• drita
• ajrimi
• era
• prania e elementëve ushqimore në toke

Secili nga këto elementë,ka rëndësinë dhe vëndine vet në jetën e këtyrebimëve. Mungesa e njërit apotëprica e tjetrit ndikojnë për keqnë rritjen e zhvillimin e tyre. Vlerate këtyre elementëve për njëzonë apo mikrozonë të caktuarjanë të ndryshme. Ato janë nëvarësi të lartësisë mbi nivelin edetit, kundërdrejtimit ndaj diellit,relievit, përbërjes kimikedhe fizike të tokës, të gjërësisëgjeografike, e shumë të tjera.

Kërkesat për temperaturën

Temperatura është një ngafaktorët më të rëndësishëm përjetën e pemëve frutore. Të gjithëproceset e ndryshme fiziologjikerealizohen vetëm në prani të njëintervali të caktuara temperaturashtë ajrit, të tokës dhe tëvetë bimës. Sipas vlerave të temperaturave,varet ndjeshëm aftësiathithëse e sistemit rrënjor,intensiteti i fotosintezës, intensitetii frymëmarrjes, intensitetii transpirimit dhe i shumë procesevetë tjera fiziologjike.Në drejtimit të kultivimit dhetë përshtatjes sa më të mirë tëkëtyre bimëve për kushtet e njërajoni të caktuar, rëndësi praktikeparaqesin kryesisht këtotregues:

• Temperaturat mesatare shumëvjeçare të ajrit
• Temperaturat minimale e maksimale absolute
• Temperatura e tokës

Sipas ndikimit tetemperaturave në jetën e bimëveato klasifikohën në:

• Temperatura të Pragut të Minimumit Biologjik,
• Temperatura Optimale,
• Temperatura të Pragut të Maksimumit Biologjik.

Me temperatura të pragut tëminimumit biologjik, kuptojmëate vlerë temperature kur bimafillon proceset foziologjike tërritjes dhe të zhvillimit të saj.Me temperatura optimale,kuptojmë atë interval temperature,kur rritja dhe zhvillimi i tyrebëhet krejtësisht normale. Temperaturaoptimale e rritjes dhe ezhvillimit të bimëve, është endryshme në varësi të llojevedhe të stadeve të ndryshme fiziologjiketë rritjes dhe të zhvillimit.Ajo lekundet nga 24 - 280C.Në kushtet e temperaturave optimaledhe të faktorëve të tjerësi: drita diellore, uji, ajri, etj,bimët sintetizojne më tepërlëndë organike, që d.m.th. mëshumë rritje e zhvillim në njësinëe kohës dhe më shumë prodhimfrutash e gjethesh e mecilësi për njësi të sipërfaqes.Me temperatura të pragut tëmaksimumit biologjik,kuptojmëato temperatura kur vlerat e tëcilave nëqoftëse vazhdojnë tërriten më tej, bimëve i’u fillon t’jushkaktohen shqetesime fiziologjike.Kjo ndikon në frenimine rritjes dhe të zhvillimit tëbimëve. Në përgjithësi tëmperaturae pragut te maksimumit biologjikpër shumicën e pemëvefrutore është deri në 350C. Portek arroret kjo është më pak derinë 28 0C. Një rëndësi praktikepër kultivimin kanë gjithashtuedhe njohja e dy treguesve tëtjerë kryesor të temperaturaveqë janë: a) Shuma e temperaturaveefektive dhe b) Shumae temperaturave aktive.Shuma e temperaturaveefektive(Tef). Kjo vlerë gjëndetnga diferenca temperaturavemesatare të një periudhë të marrënë analize, me vlerën e temperaturessë minimumit biologjiktë një bimë të dhënë, dhekjo diference shumëzohet menumrin e ditëve të periudhës sëvegjetacionit. Kjo vlerë përcaktohetme anë të barazimit: Tef =(Tmes - Tmb) x n, ku: Tef - ështëshuma e temperaturave efektive,Tmes - është temperatura mesataree ajrit në një periudhë tëdhënë; Tmb - është temperaturae minimumit biologjik në të cilënbima fillon rritjen e saj dhe n ështëperiudha vegjetative që shprehetnë numër ditësh. Në bazë tëkësaj përllogaritjeje, mund të ndërtohetnjë grafik i tillë, i cili ndihmontë përcaktohen pragjet efillimit dhe të mbarimit të temperaturaveefektive të një zonë tëcaktuar.Shuma e temperaturave aktive(Ta). Kjo vlerë përfaqesonshumën progresive te temperaturavemesatare ditore mbi pragune minimumit biologjik (Pmb).P.sh., nëqoftëse temperatura mesataree një ditë të caktuar (Tmd)gjatë periudhës së kultivimit është25 0C, atëhere vlera TemperaturaAktive Ditore (Tad), e cila shërbenpër të përcaktuar shumën etemperaturave aktive, vlerësohetsipas barazimit: Tad = Tmd - Pmb.Ndërsa vlera e Shumës së TemperaturaveAktive (Tak), gjëndetduke mbledhur vlerat e temperaturaveaktive ditore të ditës sëparë, të dytë dhe kështu me radhëtë gjithë ditët (n) e periudhës sëkultivimit të bimëve në një zonëtë caktuar. Vlera e Tak, e gjetursipas barazimit: Tak = Tad1 + Tad2 + … + Tadn-1 + Tadn (d1; d2;d3;….dn); ku d1; d2; etj, janë ditae parë e dytë e me radhë. Sipasstudimeve të bera është vërtetuarse bimët frutore gjatë një periudhëvegjetative kërkon njëshume temperaturash aktive mbi120C, në vlerën totale rreth 2400-26000C, të cilët janë të ndryshmepër llojet e bimëve dhe stadet endryshme të rritjes dhe të zhvillimittë tyre.Reagimi i bimëve ndaj temperaturavetë larta. Temperaturate larta në mbi 350C, ndikojnëne tharjen e lagështirës ajrore dhegojezat e gjetheve duke tentuarte realizojnë një vetëfreskim meanë të procesit te transpiracionit,humbasin shumë ujë dhe në temperaturatmbi 400C, gjethetkalojnë ne vyshkje. Vyshkjamund të jetë e përkohshme dhe epërhershme. Vyshkja e përkohshmekalon shpejt nëse temperaturate mbasditës fillojnë dheulën dhe nëse toka ka vlagën eduhur. Nëse lagështira e duhur nëtokë mungon, atëhere edhe psetemperaturat e mbasditës ulën,përsëri gjethet nuk e marrin vetën.Ky proces shoqërohet mepërkeqësimin e bimës. Për tëmbrojtur vetën, bimët në fillimbëjnë rrëzimin e parakohshem tëfrutave që akoma nuk janë pjekur,nëse frutat janë në fazën e pjekjes,atëhere cilësia e tyre është shumëe ulet (më pak lëng, pak sheqerdhe të tjera komponentë ushqimore).Gjethet kanë pak ardhangi/lagështirë dhe sasia e prodhimitdhe cilësia ushqimore biendjeshem. Nëse thatesira dhetëmperaturat e larta vazhdojne,atëhere do të bien edhe gjethet.Reagimi i bimëve ndaj temperaturavete uleta.Nëse gjatëPranverës temperaturat e ajritzbresin papritur ne -1 deri në -1,50C (nën zero), atëhere sythet eçelura (me lule ose me gjethe)dëmtohen rendë. Nëse gjatë periudhëssë qetësisë dimërore, temperaturate uleta zbresin më poshtëse vlerat përkatëse te rezistencës,atëhere në fillim fillojnë tëdëmtohen sythat, pastaj degëzatnjëvjeçare e më pas gradualishtnë ato dy vjeçare e me radhë.Me qëllim që efekti dëmtues ibimëve frutore te ulet ne minimumine mundshem, rëndësi kaqë plantacioneve te trajtohen menjë serë masash agroteknike, kudisa nga këto janë:i) Është shumë e rëndësishmetë aplikohet një sistem i kombinuarplehrimi (NPK). Kjo shërbënqë sythat, degëzat te kalojnë shpejtfazat e zhvillimit dhe në dimër tëkenë hyrë në gjëndje te “pjekur”.ii) Te zbatohet një sistem ujitjepa e tepruar me qëllim që në fazate fundit te vegjetacionit, të mosstimulohet vazhdimi i vegjetacionitapo dalja e filizave të rinj.iii) Te merren masa për njësistem të mirë kullimi (sistemi idrenazhimit është më i përsosur),etj.

Kërkesat për ujë

Uji është elementi bazë dhemë i rëndësishëm jetësor, sepsenga gjëndja dhe sasia e tij nëtokë, e ajer, varet rritja dhe zhvilliminormal i këtyre bimëve. Përtë siguruar rendimente dhe cilësitë lartë të prodhimeve (frutaose gjethe) për njësi të sipërfaqes,duhet që në radhë të parëtë njihen mirë kërkesat e bimëvepër këtë element jetësor. Nevojatpër lagështirë janë të ndryshmenë faza të ndryshme tërritjes dhe të zhvillimit të saj.Vetëm në një sasi të caktuarlagështirë tokësore, bëhet e mundurtretja e duhur e elementëveushqimorë që ndodhen në tokë,duke formuar te ashtuquajturensolucionin tokësor. Nëpërmjet qimevethithëse solucioni tokësorkalon në sistemin rrënjor dhe mëpas në pjesën mbitokësore, nekërcej, në gjethe, e fruta.Uji në trupin e bimëve kashumë funksione, por ndër to mëkryesoret janë:i) Së pari, me anë të ujit bimëti transportojnë në trupat e tyrelëndët ushqimorë të nevojshme.Në prani të ndriçimit diellor, gazitkarbonik dhe të temperaturave tëpërshtatëshme, solucioni tokësornëpërmjet procesit të fotosintezëshyn në reaksione tëndërlikuara bio-kimike, ku sintetizohetlënda organike e cilaështë materiali bazë për ndërtimindhe rritjen e bimëve, frutave dhetë gjetheve, etj.ii) Së dyti,bima me anë të transpirimit(avullimit) nga sipërfaqjae gjetheve, vetëfreskohët. Sirezultat i avullimit të ujit ngasipërfaqet e gjetheve, ulet temperaturae tyre. Nëpërmjet këtijprocesi bimët vetëmbrohen ngatemperaturat e larta dhe kryejnepa shumë probleme, proceset etyre fiziologjike.Kërkesat për ujë janë qysh nëfarë. Uji i sapo futur në farë dhenë temperatura të përshtatëshmendikon në fillimin e oksidimit dhetë zbërthimit hidrolitik të albuminave.Në këtë fazë frymëmarrja intensifikohët,çlirohet energjia enevojshme dhe aktivizohet rrënjadhe kërçelli embrional. Si rezultati rritjes së presionit të bymimit,realizohet çarja e levores së farës.Me rritjen e përqëndrimit të ujitderi në nivelin 55 - 65% të kapacitetitujor të substratit ku ështëvenë fara për mbirje, fara aktivizonmë shpejtësi rritjen e embrionit,duke dhenë rrënjën embrionaledhe kërçellin embrional, qëmë pas përfundon në bimën embirë mbi sipërfaqen e substratit.Lagështira optimale sigurohetnëpërmjet ujitjeve të kujdseshme,pa e tepruar dhe gjithmonëe shoqëruar me ajrosje dheme diellezim sa më të gjatë.Sasia e ujit në gjethe arrin nga60-80% në varësi të formave bimore.Në degëzat njëvjeçare, arrinne 60 - 63%, në rrënjë 55-56%,në fruta 83-88%, etj. Mungesa eujit të duhur në tokë vështirësondhe ngadalëson rritjen dhe zhvillimine gjetheve. Ne mungesete theksuar gjethet dhe llastarëtjo vetëm që nuk rriten, por mëvonë fillojnë të zverdhën dhe mëpas rrezohen nga pema.Një rëndësi të madhe ka ujitja.Ky proces stimulon rritjen dhezhvillimin e organeve gjenerativedhe të daljes së llastarëve të rinjë.Prania e ujit në sasi të konsiderueshmenë tokë, stimulonshumë mirë sistemin rrënjror.Regjimi optimal ujor në tokëgjatë periudhës së vegjetacionit,duhet të jetë rreth 70-80% eaftësise ujëmbajtese të saj. Sasiae tepërt e ujit në tokë e dëmtonsistemin rrënjor. Thellësia eujrave nëntoksore nuk duhet tëjetë me lart se 1,5m, në të kundërtbimët vuajne, asfiksohen dhethahen.Fazat me kritike për ujë janë:i) Fillimi i lulëzimit dhe i frutifikimit;dhe ii) Faza e rritjes intensivetë frutave, dhe të llastarëve. Krahasnevojave për lagështirëntokësore, pemët frutore janëekzigjente edhe për lagështirën ajrore.

Kerkesa per dritë

Pemët frutore bëjnë pjesë nëgrupin e bimëve me kërkesa te konsiderueshmepër driten diellore. Nemungese të sajë rritja e bimës ndërpritet.Gjethet zverdhën, ulet veprimtariagjethore dhe sistemi rrënjorkalon gradualisht ne asfiksim.Ne drite të pamjaftueshme gjethetnuk formojne si duhet fotosintezendhe nuk mund të prodhojnënë sasira të duhura lëndën organike,duke ndërprerë furnizimin e frutaveme lëndë organike. Në këtësituate gjethet bien shpejt. Degëzate pandriçuara mirë nuk diferencojnesytha frutore dhe ndërnyjetbëhen më të zgjatura dhe më tëholla. Në sasi të pamjaftueshme tëdrites, frutat e ndalojnë rritjen dheato që arrijnë të piqen kanë vlerashumë të ulëta ushqimore.Me qëllim që bimët te marrin samë shumë ndriçimin diellore, duhettë merren një serë masashagroteknike që disa nga këto janë:i) Aplikimi i krasitjeve të përvitëshmedimërore dhe vegjetative;ii) Aplikimi i distancave të përshtatshmenë mes të bimëve meqëllim rritjen e sipërfaqes sendriçimit diellore; iii) Orientimi idrejtë i rreshtave ne bllok. Në tokatfushore ato duhet të jenë te drejtuaranga drejtimi Lindje - Përendim.Në tokat kodrinore dhe mekundërdrejtim nga Veriu, duhet tëaplikohet skema shah-mat, meqëllim që hija e njëres pemë të moshijezoi pemën tjetër.

Kërkesat për tokën

Megjithëse speciet e ndryshmetë pemëve frutore kanë përshtatjetë mirë pothuajse në të gjithë llojete tokave, por për të marrë një sasifrutash me cilësi të mira dhe tëkenaqshme për konsumatorin,përbërja e tokës dhe e cilësite fiziketë sajë, kanë një rëndësi tëveçante. Tokat më të mira janë atoqë kanë përmbajtje te lëndëve ushqimorenë vlera te konsiderueshme.Tokat e thella, te shkrifta, melagështirë te mjaftueshme, te aftapër tu ajrosur, me strukture kokrrizore(ranore-argjilore ose argjilo-ranore) dhe të paster ngabarërat e keqia shumëvjeçare,janë më idealet për pemët frutore.Në toka të varfëra dhe të thata,bimët rezistojne por rriten më tëdobëta. Ato japin fruta me më pakvlera ushqimore. Frutat e tyre kanëmë pak proteina, sheqerëra, karbohidrate,vitamina dhe kripëraminerale. Në tokat argjilore, te lagetadhe të renda bimët e pemëvefrutore nuk shkojne si duhet. Gjithashtutokat e ftohta dhe pak tekripura (nën 1%), zhvillohen disi,por atyre i’u krijojnë problemëgjatë jetës së tyre. Tokat gurishtore,ranore, më pak shtresepunuese të tokës, etj, janë më paktë përshtatshme për kultivimin epemëve frutore. Në tokat moçalorepothuajse nuk zhvillohen farë.Rezultatë të mira në prodhimine frutave, merren vetëm atëhere kurpH i tokës është 6.5 - 7,5. Gjithashtuështë parë se rezultatë të miramund të merren edhe në ato toka,kur pH është ndërmjet 6 dhe 8.Është vërtetuar se tokat me reaksionlehtësisht acide dhe lehtësishtbazike (nën 6 dhe mbi 8) janë tëpapërshtatshme. Papërshtatshmeriae tyre shpjegohet me reaksionetkimike që zhvillohen në meselementëve kryesore ushqimorëqë ndodhen në tokë dhe mbetjeveacide apo bazike që krijohen nësolucionin tokësorë si rezultat ipehashit. Substancat e formuaraprej tyre, ndikojnë në uljen e aftësisësë asimilimit të elementëvekryesore ushqimore nga sistemirrënjor. Në tokat acide, sidomoskur niveli i Ca është i ulet, vërehetefekti formimit te komponimeve tëpa asimilueshmë të elementëveushqimore.Në solucionin tokësor tokatbujqësore përmbajnë sasi të konsiderueshmekripërash të tretshmenë ujë, të cilat janë të domosdoshmepër rritjen dhe zhvillimin ebimëve. Në kushte normale sasiae tyre nëpër tretësirat tokësorerrallë i kalon 1 gr për litër ujë. Nëtokat normale, pjesa më të madhetë këtyre kripërave e përbëjnëkripërat e Kalçiumit. Ndërsa tokatnë të cilat ne i quajmë të kripura,janë të tilla sepse në solucioninujor të tyre, përmbajnë sasi më tëmadhe kripërash. Sasia e lartë enivelit të kripërave në tokë, te bimëtfrutore ndikojnë ndjeshëm në uljene aftësisë thithëse të ujit dhe tëelementëve të tjerë ushqimorë.Është vërtetuar se tokat mekripëra deri në 10 gr/litër ujë (sipasI.H. Puzina), në një thellësi tokë nejo më shumë se 1 m, mund tëmbillen dhe të kultivohen bimëtfrutore. Në këto raste përdorimi iplehrave organike është tepër irëndësishem. Në mbi 10 - 20 gr/litër ujë kripe, qëndrueshmëria ebimëve frutore vështirësohet. Nëmbi 20 gr/litër ujë, nuk bëhet fjalepër kultivimin e pemëve frutore.Tokat e drenazhuara ulin shumëefektin negativ te tokave të rënda,te ftohta, dhe atyre që kanë përmbajtjekripe në nivelet e mesipërme.

Kërkesat për elementët ushqimorë dhe roli fiziologjik i tyre ne trupin e pemeve frutore

Fale sistemit rrënjor mjaft tëzhvilluar dhe shumë të aftë për tëmarrë ujin dhe lëndët ushqimorenga thellësite e tokës, bimët epemëve frutore duken sikur nukkanë kërkesa te dukshme përlëndët ushqimore. Por ku vihet nëkushtet e një kultivimi intensiv meqëllim marrjen e rendimenteve tëlarta në prodhimin e frutave dheme cilësi të mirë, eksperiencat kanëvërtetuar se plehrimi më elementëushqimore, mbetet një ndër masatmë kryesore agroteknike dhe qënuk duhet nënvleftesuar për asnjëmoment.Bimët rriten dhe zhvillohetmjaft mirë vetëm atëhere, kur atoplehrohen në proporcione të duhuramë elementët Azot, Fosfor,Potas, si dhe me një sërë mikroelementështë tjerë. Nga praktika ështëvërtetuar se bimët shkojne shumëmirë, n.q.s. toka ka qenë e plehruarbollshëm me plehra organike.Sistemi rrënjor në këto kushte rritshkallën e asimilimit të elementëveushqimorë.Elementët ushqimorë ndahennë dy grupe kryesore. Ato janë: i)Makroelementët, bëjnë pjesë azoti,fosfori dhe potasi (N2O; P2O5 dhe K2O); ii) Mikroelementët, kumë kryesorët janë: Magneziumi,Mangani, Calciumi, Bori, Bakri,Hekuri, Zinku, Natriumi, Squfuri,etj. Karbonin pemët e marrinnëpërmjet ajrit gjatë procesit tëfotosintezës. Hidrogjenin dhe oksigjenine marrin kryesisht nëpërmjetujit, por dhe nga ajri. Ndërsaelementët e tjerë i marrin nga shtresate tokës. Disa nga këto elementëgjënden me shumicë në tokëdhe nuk ndihet nevoja e plehrimit.Ndërsa disa nga këto kryesishtmakroelementët si: N, P dhe K, nukgjënden në proporcione të duhuradhe për këtë arsye lind nevoja eplehrimit.Elementët ushqimore janë tëdomosdoshem në të gjithë periudhëne vegjetacionit, por më tëndjeshme janë ndaj mungeses seelementit N. Është vërtetuar gjithashtuse rezultate të mira kanëdhënë edhe plehrat më elementëkimike ato fosforike dhe ato potasike.Duke qënë se mineralizimi ityre bëhet më i ngadalte në krahasimme ate te azotit, është e domosdoshmeqë plehrat e P dhe tëK të hidhen gjatë periudhës seVjeshtës dhe nëse nuk është emundur, ato duhet të hidhen samë herët në Pranverë.E rëndësishme gjithashtu ështëqë këto plehra te shoqërohenedhe me plehrat organike 250-350kv/ha (se paku 1 herë ne 3 vjet).Këto plehra duhet të shpërndahennë të gjithë sipërfaqen në mesrreshtave dhe të futen në tokë nëthellësinë rreth 20 cm menjëherëme anë të plugimit/frezimit të sajë.Roli fiziologjik i azotit (N).Azoti është elementi shumë irëndësishëm si për rritjen ashtuedhe për zhvillimin e bimëve tëpemëve frutore. Ai merr pjesë nëndërtimin e proteinave, të cilat pasujit janë përbërësit kryesor nëndërtimin e protoplazmes së qelizave.Ai merr pjesë në përbërjen ekomponentëve me rëndësi jetësoresiç janë acidet nukleike (ARN,ADN, etj). Po ashtu N mer pjesënë formimin e klorofilës, vitaminave,fosfatideve, alkaloideve, etj.Gjatë vegjetacionit dhe kryesishtnë fazat e para të moshës sëbimëve, azoti përqëndrohet mëtepër në indet e reja meristematiketë rritjes. Me kalimin e kohës kyelement grumbullohet në gjethe,lule dhe fruta. Pemët e asimilojnëazotin në formë nitratesh dhe tëkriprave amoniakale. Format amoniakalemund të asimilohen mëmirë në toka të ftohta, të rënda dheme lagështi të tepruar. Në komponimetorganike bimore, azotigjëndet në formën e grupeve amidike,aminike, humidike, etj.Azoti ka një ndikim të jashtëzakonshëmjo vetëm si element përbërësnë ndërtimin e trupit tëbimës, por në sajë të pranisë së tij,ai ndikon drejtëpërsëdrejti në asimilimine një gamë të gjërë të elementëvetë tjerë që ndodhen nësolucionin ushqimorë të tokës.Sasia e elementit azot në tokë, ështëe ndryshme për tipe të ndryshmetokash. Në tokat me origjinënga shkëmbijtë magmatike, nëformën amoniakale azoti gjëndetvetëm në 0.005%. Tokat meorigjinë nga shkëmbijtë sendimentare,sasia e azotit është disi më elartë, sepse në këto toka përfshihetedhe azoti i fiksuar në rrugëbiologjike. Ndërsa në tokat ku janëtë pasura me lëndë organike, elementii azotit është në nivele më tëlarta dhe në forma më të asimilueshmepër bimët.Sipas disa autorëve (Khare eUmzani 1969,), referojnë se n.q.s.elementi N është në proporcionetë drejta më elementët e tjerë ushqimorë,ai ndikon drejtëpërsëdrejtinë rritjen e masës së përgjithshmevegjetative të bimës si dhenë rritjen e numrit të luleve, frutavedhe të gjetheve në bimë. Sipastyre veçanërisht elementi azot,favorizon mjaf mirë Pllenimin,lidhjen dhe rritjen e frutave. Gjithashtuështë vërtetuar se, rezultatemjaft të mira te kjo bimë, arrihenn.q.s. N2O i sigurohet jo vetëm nëproporcione të caktuara më elementëte tjerë kryesore ushqimorë,por dhe me një shpërndarje tëdrejtë në raport me kërkesat gjatëfazave të rritjes dhe të zhvillimit tëbimëve.Është vënë re se plehërimi injëanëshëm azotik dhe me doza tëlarta, jo vetëm që nuk ndikon nështimin e prodhimit, por përkundrazi,ai ndikon në uljen e tij. Madjeështë vënë re se bimët rritenshumë vrullshëm, por shumë tebrishta dhe nuk arrijnë të piqenpara se te hyne ne ngricat e Dimrit.Në zonat me veriore, ky ndikimbëhet akoma më nëgativ, sepsetemperaturat dhe ndriçimi diellorjanë më të disfavorshme për jetëne këtyre bimëve. Pemët frutore easimilojne azotin më tepër gjatëfazëz së rritjes vegjetative. Pjesamë e madhe e N dhe P asimilohennë periudhën e rritjes masive tëgjetheve dhe të rritjes masive të

• Druri