Вилояти Туркистон
Вилояти Туркистон (қаз.: Түркістан облысы, Türkıstan oblysy; то соли 2018 — вилояти Қазоқистони Ҷанубӣ) — вилоят дар Қазоқистон, маркази маъмурӣ — шаҳри Туркистон.
| беларусӣ: Туркестанская вобласць қаз.: Түркістан облысы | |
 | |
| Кишвар |  Қазоқистон |
| Шомили | 14 ноҳия ва 3 шаҳри тобеи вилоят |
| Маркази маъмурӣ | Туркистон |
| Роҳбар | Zhanseit Tuymenbayev[d] ва Q18238547?[1] |
| Таърих ва ҷуғрофиё | |
| Таърихи таъсис | 10 март 1932 |
| Масоҳат |
|
| Вақти минтақавӣ | UTC+6:00 ва Asia/Almaty[d][2] |
| Аҳолӣ | |
| Аҳолӣ |
|
| Шиносаҳои ададӣ | |
| Рамзи ISO 3166-2 | KZ-61 |
| Коди телефон | 725 |
| Нишонаи почта | 160000 |
| Коди мошинҳо | X ва 13 |
| Вебгоҳи расмӣ | |
 | |
 Парвандаҳо дар Викианбор | |
Ном
Ҳамчун вилояти Қазоқи Ҷанубӣ (Южно-Казакская) таъсис ёфтааст, ки номи он соли 1936 ба вилояти Қазоқистони Ҷанубӣ (Южно-Казахстанская) иваз карда шудааст. Аз 3 майи соли 1962 то 6 июли соли 1992 вилоят Чимкент ном дошт ва соли 1992 ба вилоят номи Қазоқистони Ҷанубиро баргардонда шуд. 19 июни соли 2018 бо фармони президенти Қазоқистон вилояти Қазоқистони Ҷанубӣ Туркистон номида шуд.
Таърих
Дар ҳудуди вилояти Туркистон дар асри 19 қабилаҳои Ҷузи Миёна: кониратҳо (коктинулҳо, котеншҳо); Найманҳо (баганалҳо), қабилаҳои Ҷузи калон: шанишкилиҳо, дулатҳо (сиқим, жанис, шимир), ошактҳо, сиргелҳо, истҳо зиндагӣ мекарданд. [3]
Вилоят 10 марти соли 1932 дар ҳайати Ҷумҳурии Мухтори Шӯравии Сотсиалистии Қазоқистон (ки худаш дар ҳайати ҶШС Русия буд) асосан аз вилоятҳои собиқ округи Сирдарё (1928-1930) ташкил ёфта, вилояти Қазоқистони Ҷанубӣ номида шуд[4]; 5 декабри соли 1936 вилояти Қазоқистони Ҷанубӣ ба ҳайати РСС навтаъсиси Қазоқистон дохил шуд, ки он аз ҳайати ҶФШС Русия ҷудо шуд.
Соли 1938 як қисми қаламрави вилоят ба вилояти навтаъсиси Қизил-Орда дода шуд.
19 июни соли 2018 бо фармони раисиҷумҳури Қазоқистон вилояти Қазоқистони ҷанубӣ Туркистон номида шуд ва маркази маъмурии он аз Чимкент ба шаҳри Туркистон гузаронида шуд; Чимкент аз вилояти Қазоқистони Ҷанубӣ хориҷ карда шуда, мақоми шаҳри дорои аҳамияти ҷумҳуриявӣ гирифтааст [5] .
Ҷуғрофия
Вилояти Туркистон дар ҷануби Қазоқистон, дар қисми шарқии дашти Турон ва доманаҳои ғарбии Тиёншон ҷойгир шудааст. Қисми зиёди қаламрав ҳамвор буда, регҳои сертеппаи Қизилқум, дашти Чордара (дар ҷануби ғарб, қад-қади соҳили чапи Сир) ва Мойинқум (дар шимол, қад-қади чапи Чу) воқеъ аст.
Қисмати шимолиро биёбони Бетпакдалъа, дар ҷануби шадид Дашти Гурусна (Мирзочӯл) ишғол мекунанд. Қисми миёнаи вилоятро қаторкӯҳҳои Қаратау (кӯҳи Бессаз — 2176 м, дарозиаш 500 км), дар ҷанубу шарқ — канори ғарбии Алатауи Талас, пуштаҳои Каржантау (баландиаш то 2823 м) ва Угамский (куҳи Бессаз) ишғол мекунанд. Баландтарин нуқта – қуллаи Сайрам – 4299 м.
Калонтарин дарёҳо — Сирдарё (бо шохобҳои Орис, Оҳангарон, Гавасой, Исфайрамсой, Исфара, Қарадарё, Қараозек, Косансой, Келес, Норин, Сӯх, Хоҷабакирғон, Чадак, Чирчиқ, Шоҳимар) аз ҷануб мегузарад.
Вилоят дар минтақаи иқлими континенталӣ ҷойгир аст. Заминҳои ҳосилхез, фаровонии нури офтоб, чарогоҳҳои васеъ барои тараққӣ додани соҳҳои гуногуни хоҷагии қишлоқ, дар навбати аввал зироаткории обӣ ва гусфандпарварии чарогоҳӣ имкониятҳои калон фароҳам меоваранд. Зироатҳои пахтаю шолӣ, инчунин боғу токзорҳо ҳосили баланд медиҳанд.
Тақсимоти маъмурӣ
Сохтори маъмурию ҳудудии вилоят 14 ноҳия ва 3 шаҳри тобеи вилоятро дар бар мегирад:
- ноҳияи Бойдибек
- ноҳияи Ҷетисой [6]
- ноҳияи Қозиғурт
- ноҳияи Келес [6]
- ноҳияи Пахтаарал
- ноҳияи Ордабасӣ
- ноҳияи Ӯтрор
- ноҳияи Сайрам
- ноҳияи Сариағаш
- ноҳияи Саврон [7]
- ноҳияи Сузак
- ноҳияи Толебӣ
- ноҳияи Тулкубос
- ноҳияи Чордара
- м. ш. Арис,
- м. ш. Кентау,
- м. ш. Туркистон.
Омори умумӣ
| Ноҳия/ маъмурияти шаҳр | маркази ноҳия | аҳолӣ нафар (1 апрели 2019)[8] | масоҳат км²[9] | шаҳрҳо[10] | ҳокимати деҳот[10] | авулҳо, деҳаҳо[10] |
|---|---|---|---|---|---|---|
| ш. Орис | - | 74 656 | 7654 | 1 | 6 | 32 |
| ш. Кентау | - | 204 796 | 7745 | 1 | 16 | 42 |
| ш. Туркистон | - | 165 743 | 196 | 1 | - | - |
| Ноҳияи Бойдибек | деҳаи Шаян | 54 033 | 7233 | - | 11 | 52 |
| Ноҳияи Ҷетисой[6] | ш. Ҷетисой | 171 150 | 1046 | 1 | 12 | 111 |
| Ноҳияи Қозиғурт | деҳаи Қозиғурт | 106 479 | 4031 | - | 13 | 64 |
| Ноҳияи Келес[6] | деҳаи Абай | 142 081 | 3451 | - | 12 | 83 |
| Ноҳияи Пахтаарал | шаҳраки Мирзоканд | 132 538 | 808 | - | 11 | 69 |
| Ноҳияи Ордабосӣ | деҳаи Темирлан | 119 541 | 2594 | - | 10 | 57 |
| Ноҳияи Утрор | деҳаи Шавилдир | 54 050 | 16 758 | - | 13 | 39 |
| Ноҳияи Сайрам | деҳаи Оқсукент | 210 782 | 1148 | - | 11 | 42 |
| Ноҳияи Сариағоч | шаҳри Сариағоч | 187 088 | 4171 | 1 | 13 | 70 |
| Ноҳияи Сузак | деҳаи Чӯлоққӯрғон | 61 679 | 41 049 | - | 12 | 35 |
| Ноҳияи Толебӣ | шаҳри Лангар | 118 224 | 3064 | 1 | 12 | 54 |
| Ноҳияи Тулкубос | деҳаи Турар Рисқулов | 111 701 | 2275 | - | 15 | 61 |
| Ноҳияи Чордара | шаҳри Чордара | 78 304 | 12 872 | 1 | 10 | 25 |
| дар умум: | 1 992 845 | 116 095 | 7 | 177 | 836 |
Аҳолӣ
Вилояти Туркистон аз ҳама сераҳолӣ дар Қазоқистон аст. Дар баробари ин, пас аз он ки шаҳри Чимкент ба воҳиди алоҳидаи ҳудудии маъмурии ҷумҳурӣ табдил ёфта, аз ин вилоят хориҷ шуд, аҳолии вилояти Қазоқистони Ҷанубӣ (ҳоло Туркистон) тақрибан 1 миллион нафар кам шуда, дар таърихи 1 июни 2018 1 миллиону 955 219 нафарро ташкил дод. [11] (тибқи маълумоти Кумитаи омори Қазоқистон то 1 майи соли 2018 2,95 миллион, яъне пеш аз тарки Чимкент аз минтақа) [12] . Ҳамин тариқ, аз соли 2018 то соли 2022 вилояти Туркистон аз рӯи аҳолӣ аз вилояти Алмаато пасттар буд. Пас аз ҷудо шудани вилояти Ҷетису аз он дар соли 2022 аз рӯи шумораи аҳолӣ вилояти Туркистон боз аввал гашт.Ба ҷузъ аз қазоқҳо (72%) инчунин озарбойҷонҳо, тоҷикон, тоторҳо, туркҳо, кореяҳо, курдҳо ва уйғурҳо, ӯзбекҳо (18%) ва русҳо (ҳиссашон аз 15% то ба 2% кам шуд)
Таркиби этникӣ
Аз рӯи минтақа
| 1989[13] нафар | % | 1999[14] нафар | % | 2009[15] нафар | % | 2019[16] нафар | % | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| дар умум | 1823528 | 100,00 % | 1978339 | 100,00 % | 2469357 | 100,00 % | 1983967 | 100,00 % |
| Қазоқҳо | 1017470 | 55,80% | 1340889 | 67,78% | 1785992 | 72,33% | 1508219 | 76,02% |
| Ӯзбекҳо | 285042 | 15,63% | 332202 | 16,79% | 401630 | 16,26% | 336645 | 16,97% |
| Русҳо | 278473 | 15,27% | 162098 | 8,19% | 136538 | 5,53% | 35523 | 1,79% |
| Тоҷикон | 19593 | 1,07% | 21370 | 1,08% | 29742 | 1,20% | 36831 | 1,86% |
| Озарбойҷониҳо | 27049 | 1,48% | 24732 | 1,25% | 28956 | 1,17% | 18539 | 0,93% |
| Туркҳо | 11051 | 0,61% | 18665 | 0,94% | 20995 | 0,85% | 16438 | 0,83% |
| Тоторҳо | 34615 | 1,90% | 23672 | 1,20% | 19119 | 0,77% | 7892 | 0,40% |
| Курдҳо | 6306 | 0,35% | 6661 | 0,34% | 8399 | 0,34% | 6706 | 0,34% |
| Куриёиҳо | 11430 | 0,63% | 9780 | 0,49% | 9254 | 0,37% | 2138 | 0,11% |
| Форсҳо | 2511 | 0,14% | 2312 | 0,12% | 4149 | 0,17% | 3677 | 0,19% |
| Укроинҳо | 33033 | 1,81% | 13039 | 0,66% | 5788 | 0,23% | 904 | 0,05% |
| Ӯйғӯрҳо | 3752 | 0,21% | 3258 | 0,16% | 3485 | 0,14% | 2326 | 0,12% |
| Олмониҳо | 44526 | 2,44% | 5261 | 0,27% | 2007 | 0,08% | 1296 | 0,07% |
| Қирғизҳо | 1435 | 0,08% | 985 | 0,05% | 2523 | 0,10% | 1622 | 0,08% |
| Чеченҳо | 3573 | 0,20% | 2260 | 0,11% | 2465 | 0,10% | 994 | 0,05% |
| Юнониҳо | 20856 | 1,14% | 1685 | 0,09% | 1036 | 0,04% | 397 | 0,02% |
| Бошқирдҳо | 2401 | 0,13% | 1211 | 0,06% | 869 | 0,04% | 354 | 0,02% |
| Туркманҳо | 553 | 0,03% | 454 | 0,02% | 862 | 0,03% | ||
| дигарон | 19859 | 1,09% | 7805 | 0,39% | 5548 | 0,22% | 3466 | 0,17% |
Аз рӯи ноҳия
| Дар умум | Қа- зоқ- ҳо | % | Уз- бек- ҳо | % | Рус- ҳо | % | То- ҷи- кон | % | Озар- бой- ҷон- ҳо | % | Турк- ҳо | % | То- тор- ҳо | % | Ко- рея- гиҳо | % | Курд- ҳо | % | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ВИЛОЯТ | 2469357 | 1785992 | 72,33 % | 401630 | 16,26 % | 136538 | 5,53 % | 29742 | 1,20 % | 28956 | 1,17 % | 20995 | 0,85 % | 19119 | 0,77 % | 9254 | 0,37 % | 8399 | 0,34 % | |
| 1 | Ноҳияи Бойдибек | 53004 | 51011 | 96,24 % | 31 | 0,06 % | 148 | 0,28 % | 6 | 0,01 % | 29 | 0,05 % | 5 | 0,01 % | 37 | 0,07 % | 3 | 0,01 % | 1480 | 2,79 % |
| 2 | Ноҳияи Қозиғурт | 100581 | 94140 | 93,60 % | 5306 | 5,28 % | 307 | 0,31 % | 11 | 0,01 % | 28 | 0,03 % | 37 | 0,04 % | 251 | 0,25 % | 15 | 0,01 % | 18 | 0,02 % |
| 3 | Ноҳияи Пахтаарал | 285776 | 239686 | 83,87 % | 9683 | 3,39 % | 4848 | 1,70 % | 21226 | 7,43 % | 2771 | 0,97 % | 1092 | 0,38 % | 1713 | 0,60 % | 1505 | 0,53 % | 1 | 0,00 % |
| 4 | Ноҳияи Ордабосӣ | 102875 | 96942 | 94,23 % | 184 | 0,18 % | 1745 | 1,70 % | 4 | 0,00 % | 1315 | 1,28 % | 131 | 0,13 % | 204 | 0,20 % | 49 | 0,05 % | 1344 | 1,31 % |
| 5 | Ноҳияи Утрор | 53131 | 52693 | 99,18 % | 9 | 0,02 % | 261 | 0,49 % | 0 | 0,00 % | 24 | 0,05 % | 0 | 0,00 % | 38 | 0,07 % | 2 | 0,00 % | 2 | 0,00 % |
| 6 | Ноҳияи Сайрам | 281898 | 88626 | 31,44 % | 170470 | 60,47 % | 7347 | 2,61 % | 105 | 0,04 % | 2524 | 0,90 % | 7622 | 2,70 % | 1150 | 0,41 % | 449 | 0,16 % | 1793 | 0,64 % |
| 7 | Ноҳияи Сариағоч | 272693 | 239765 | 87,92 % | 9758 | 3,58 % | 3135 | 1,15 % | 7689 | 2,82 % | 2759 | 1,01 % | 3188 | 1,17 % | 1941 | 0,71 % | 386 | 0,14 % | 230 | 0,08 % |
| 8 | Ноҳияи Сузак | 51935 | 46672 | 89,87 % | 3837 | 7,39 % | 1160 | 2,23 % | 7 | 0,01 % | 84 | 0,16 % | 2 | 0,00 % | 54 | 0,10 % | 10 | 0,02 % | 0 | 0,00 % |
| 9 | Ноҳияи Толебӣ | 122721 | 84998 | 69,26 % | 17639 | 14,37 % | 8546 | 6,96 % | 15 | 0,01 % | 1615 | 1,32 % | 4446 | 3,62 % | 757 | 0,62 % | 152 | 0,12 % | 2642 | 2,15 % |
| 10 | Ноҳияи Тулкубос | 95468 | 77025 | 80,68 % | 4600 | 4,82 % | 6144 | 6,44 % | 10 | 0,01 % | 5777 | 6,05 % | 183 | 0,19 % | 366 | 0,38 % | 124 | 0,13 % | 5 | 0,01 % |
| 11 | Ноҳияи Чордара | 74997 | 71773 | 95,70 % | 143 | 0,19 % | 2025 | 2,70 % | 130 | 0,17 % | 68 | 0,09 % | 4 | 0,01 % | 313 | 0,42 % | 148 | 0,20 % | 0 | 0,00 % |
| 12 | Чимканд, м. ш. | 603499 | 385296 | 63,84 % | 82772 | 13,72 % | 92059 | 15,25 % | 471 | 0,08 % | 11103 | 1,84 % | 2467 | 0,41 % | 9706 | 1,61 % | 6237 | 1,03 % | 873 | 0,14 % |
| 13 | Орис, м. ш. | 62197 | 58731 | 94,43 % | 296 | 0,48 % | 2217 | 3,56 % | 2 | 0,00 % | 185 | 0,30 % | 6 | 0,01 % | 353 | 0,57 % | 20 | 0,03 % | 0 | 0,00 % |
| 14 | Кентау, м. ш. | 81484 | 52441 | 64,36 % | 21158 | 25,97 % | 4708 | 5,78 % | 11 | 0,01 % | 481 | 0,59 % | 136 | 0,17 % | 1408 | 1,73 % | 107 | 0,13 % | 6 | 0,01 % |
| 15 | Туркистон, м. ш. | 227098 | 146193 | 64,37 % | 75744 | 33,35 % | 1888 | 0,83 % | 55 | 0,02 % | 193 | 0,08 % | 1676 | 0,74 % | 828 | 0,36 % | 47 | 0,02 % | 5 | 0,00 % |
| Дар умкм | Қа- зоқ- ҳо | % | Уз- бек- ҳо | % | Рус- ҳо | % | То- ҷи- кон | % | Озар- бой- ҷон- ҳо | % | Турк- ҳо | % | То- тор- ҳо | % | Ко- рея- гиҳо | % | Курд- ҳо | % | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ВИЛОЯТ | 1983967 | 1508219 | 76,02 % | 336645 | 16,97 % | 35523 | 1,79 % | 36831 | 1,86 % | 18539 | 0,93 % | 16438 | 0,83 % | 7892 | 0,40 % | 2138 | 0,11 % | 6706 | 0,34 % | |
| 1 | Ноҳияи Бойдибек | 54030 | 52129 | 96,48 % | 46 | 0,09 % | 96 | 0,18 % | 7 | 0,01 % | 32 | 0,06 % | 6 | 0,01 % | 27 | 0,05 % | 3 | 0,01 % | 1457 | 2,70 % |
| 2 | Ноҳияи Қозиғурт | 106225 | 98560 | 92,78 % | 6713 | 6,32 % | 210 | 0,20 % | 12 | 0,01 % | 12 | 0,01 % | 36 | 0,03 % | 199 | 0,19 % | 12 | 0,01 % | 19 | 0,02 % |
| 3 | Ноҳияи Ҷетисой | 170408 | 153602 | 90,14 % | 1497 | 0,88 % | 1697 | 1,00 % | 12052 | 7,07 % | 244 | 0,14 % | 6 | 0,00 % | 373 | 0,22 % | 322 | 0,19 % | 0 | 0,00 % |
| 4 | Ноҳияи Келес | 142296 | 132043 | 92,79 % | 7138 | 5,02 % | 321 | 0,23 % | 38 | 0,03 % | 194 | 0,14 % | 850 | 0,60 % | 222 | 0,16 % | 39 | 0,03 % | 260 | 0,18 % |
| 5 | Ноҳияи Пахтаарал | 133139 | 96075 | 72,16 % | 10872 | 8,17 % | 2518 | 1,89 % | 14989 | 11,26 % | 2850 | 2,14 % | 1269 | 0,95 % | 1158 | 0,87 % | 665 | 0,50 % | 1 | 0,00 % |
| 6 | Ноҳияи Ордабосӣ | 118916 | 113359 | 95,33 % | 109 | 0,09 % | 1424 | 1,20 % | 11 | 0,01 % | 1222 | 1,03 % | 128 | 0,11 % | 166 | 0,14 % | 31 | 0,03 % | 1576 | 1,33 % |
| 7 | Ноҳияи Утрор | 53975 | 53779 | 99,64 % | 0 | 0,00 % | 166 | 0,31 % | 0 | 0,00 % | 4 | 0,01 % | 1 | 0,00 % | 19 | 0,04 % | 0 | 0,00 % | 0 | 0,00 % |
| 8 | Нрҳияи Сайрам | 207948 | 45038 | 21,66 % | 148175 | 71,26 | 4813 | 2,31 % | 101 | 0,05 % | 1152 | 0,55 % | 4535 | 2,18 % | 770 | 0,37 % | 305 | 0,15 % | 1799 | 0,87 % |
| 9 | Ноҳияи Сариағоч | 186109 | 158351 | 85,09 % | 5543 | 2,98 % | 2306 | 1,24 % | 9301 | 5,00 % | 3166 | 1,70 % | 2623 | 1,41 % | 1522 | 0,82 % | 259 | 0,14 % | 4 | 0,00 % |
| 10 | Ноҳияи Сузак | 61512 | 55990 | 91,02 % | 4574 | 7,44 % | 747 | 1,21 % | 0 | 0,00 % | 91 | 0,15 % | 0 | 0,00 % | 40 | 0,07 % | 0 | 0,00 % | 0 | 0,00 % |
| 11 | Ноҳияи Толебӣ | 117765 | 81637 | 69,32 % | 19412 | 16,48 % | 6737 | 5,72 % | 22 | 0,02 % | 1724 | 1,46 % | 4761 | 4,04 % | 607 | 0,52 % | 111 | 0,09 % | 1555 | 1,32 % |
| 12 | Ноҳияи Тулкубос | 111286 | 91463 | 82,19 % | 5657 | 5,08 % | 5556 | 4,99 % | 24 | 0,02 % | 6640 | 5,97 % | 255 | 0,23 % | 337 | 0,30 % | 125 | 0,11 % | 9 | 0,01 % |
| 13 | Ноҳияи Чордара | 78132 | 75362 | 96,45 % | 164 | 0,21 % | 1657 | 2,12 % | 141 | 0,18 % | 63 | 0,08 % | 3 | 0,00 % | 269 | 0,34 % | 105 | 0,13 % | 1 | 0,00 % |
| 14 | Туркистон, м.ш. | 164746 | 113739 | 69,04 % | 45998 | 27,02 % | 1502 | 0,91 % | 87 | 0,05 % | 362 | 0,22 % | 1803 | 1,09 % | 700 | 0,42 % | 36 | 0,02 % | 15 | 0,01 % |
| 15 | Орис, м.ш. | 74252 | 71542 | 96,35 % | 229 | 0,31 % | 1705 | 2,30 % | 4 | 0,01 % | 174 | 0,23 % | 1 | 0,00 % | 252 | 0,34 % | 17 | 0,02 % | 1 | 0,00 % |
| 16 | Кентау, м.ш. | 203228 | 115550 | 56,86 % | 80518 | 39,62 % | 4068 | 2,00 % | 42 | 0,02 % | 609 | 0,30 % | 161 | 0,08 % | 1231 | 0,61 % | 108 | 0,05 % | 9 | 0,00 % |
Ҳокимон
- Уркумбоев, Марс Фазилович (1992-1993)
- Турисбеков, Заутбек Каусбекович (декабри 1993 - декабри 1997)
- Абдуллоев, Калик Абдуллоевич (декабри 1997 - июли 1999)
- Сапарбоев, Бердибек Машбекович (июли 1999 то августи 2002)
- Жилкишиев, Болат Абжапарули (31 августи 2002 - сентябри 2006)
- Шукеев, Умирзак Естаевич (сентябри 2006 - 28 августи 2007)
- Ашим, Нургалӣ Садуакасович (28 августи 2007 - 4 марти 2009)
- Мирзахметов, Аскар Исабекович (4 марти 2009 - 8 августи 2015)
- Атамкулов, Бейбут Бакирович (8 августи 2015 - 7 октябри 2016)
- Туймебаев, Жансейит Кансеитович (7 октябри 2016 - 26 феврали 2019)
- Шукеев, Умирзак Естаевич (26 феврали 2019 - 26 августи 2022)
- Сатибалди, Дархан Амангелдиевич (31 августи 2022)