Пиряхҳои Тоҷикистон

Вобаста ба мавқеи орографӣ (кӯҳшиносӣ) ва иқлим То­ҷи­кистон дар ҳудуди Осиёи Марказӣ яке аз бузург­та­рин мин­тақаҳои яхбандии замони муосир ба ҳисоб меравад. Пиряхҳои Тоҷикистон муҳимтарин манбаи обҳои нӯшо­кии Осиёи Марказӣ мебошанд. Омӯзиши пиряхҳои Тоҷи­кистон бо номи олимону сайёҳони рус А. П. Федченко, В. Ф. Ошанин, И. В. Мушкетов ва дигарон иртибот дорад. Таҳқиқоти васеъ ва доманадори пиряхҳо ва тамоми сар­ватҳои табиии Тоҷикистон ба номи экспедитсияи То­ҷику Помир (солҳои 1928–1932) бевосита пайваст мебошад^[2]

Дар ҳудуди Тоҷикистон пиряхҳо дар мавзеи кӯҳҳои баланд, дар он ҷойҳое, ки ҳарорати ҳаво доимо аз 0° паст аст, пайдо шудаанд. Аз сабаби он, ки 93%-и ҳудуди То­ҷи­­кистонро кӯҳҳо ишғол кардаанд ва қариб 50%-и онҳо зиё­да аз 3 000 м баландӣ доранд, кӯҳҳои Тоҷи­кистон яке аз калонтарин марказҳои яхбандии доимӣ мебошанд. Ҳоло масоҳати умумии пиряхҳои Осиёи Миёна 1 7000–1 8000 км² буда, 60%-и он (зиёда аз 10 ҳазор пирях) ба Тоҷи­кис­тон рост меоянд. Марказҳои асосии яхбандии ҳудуди То­ҷи­кистон – силсилакӯҳ­ҳои Помир, Ҳисору Олой, Туркис­тону Зарафшон мебошанд.

Дар силсилакӯҳ­ҳои Помир чанд пиряхи калон дар ат­рофи қуллаҳои Инқи­лоб, Исмоили Сомонӣ, Истиқ-лол, Ғалаба, Абуалӣ Сино ва ғ. пайдо шудаанд. Миқдори умумии пиряхҳои Помир 1 085 адад мебошад. Аз ҷумла, 7 пир­­­яхи он зиёда аз 21 км дарозӣ доранд. Калонтарини он­ҳо пиряхи Федченко аст, ки 77 км дарозӣ дорад.

Дар низоми силсилакӯҳҳои Ҳисору Олой масоҳати уму­мии пиряхҳо 1 494,8 км²-ро ташкил медиҳад. Бузургтарини он­ҳо Янгидаван ва Ямонқиргин буда, дар нишебиҳои ҷану­бии силсилакӯҳ­и Олой воқеъ гардидаанд. Калонтарин пиряхи силсилакӯҳ­и Ҳисор – Мӯра.

Дар маркази яхбандии силсилакӯҳҳои Туркистон ва Зарафшон ҳам чандин пиряхи пастхамӣ ва водигӣ мушо­ҳида мешаванд. Калонтарини онҳо пиряхи Зарафшон мебошад, ки масоҳати он ба 41 км² баробар аст.

Пиряхҳо ⅓ ҳиссаи оби солона ва қариб 50%-и ғизои то­бис­тонаи оби дарёҳоро ташкил медиҳанд. Мутаассифона, ҳаҷми захираи ях ва масоҳати онҳо доимӣ набуда, вобас­та ба тағйир ёфтани иқлим ҳаҷман кам ва масо­ҳаташон маҳдуд мешавад. Мувофиқи мушоҳидаҳо, ин ҳодиса дар ҳар 12–15 сол ва тақрибан 30–70 сол дар натиҷаи тағйири иқлим ба вуҷуд меоянд. Омӯзиши 35-солаи 170 пирях нишон дод, ки масоҳати онҳо сол аз сол хурд шуда истодааст. Аз ҷумла, ҳудуди пиряхҳои Бивачний ва Гармо то 4 км кӯтоҳ шуда, пиряхи Хирсон 450 м поин фуромадааст. Пиряхҳои қисми ғарбии силсилакӯҳҳои Пётри Як аз 1,5 то 7 км, пиряхҳои қисми шимолии он аз 1 то 6 км, пиряхҳои силсилакӯҳи Паси Олой аз 2 то 3,5–4 км кам гардида, масо­ҳати пиряхҳои ҳавзаи дарёи Вахш 806 км² хурд шудааст. Дарозии пиряхи Зарафшон дар тӯли солҳои 1908–1986 зиёда аз 1 км, пиряхи Абрамов 80 м (солҳои 1850–1984) кӯ­тоҳ гардидааст.

Тибқи маълумот, дар Тоҷикистон давоми 20 соли охир 15 пиряхи дорои дарозии аз 4 то 5 км комилан об шудааст^[2]. Олимон ва муҳаққиқон аксари пиряхҳои ҳудуди Тоҷи­кис­тонро ба намуди лағжанда мансуб медонанд. Ба қайд гирифта шудааст, ки пиряхи калонтарини Тоҷикистон – Федченко солҳои 1868, 1910–13 ва соли 1963 ҳаракат кар­да, сипас дар муддати 40–50 соли охир аз лағжидан мон­да­аст. Лағжиши пиряхҳо, дар натиҷаи воқеъ будан дар ни­ше­бии маҳал, қувваи фишори қабати нави барф (солҳое, ки барф аз ҳад зиёд меборад), таконхӯрии кӯҳҳо, зилзила ва ғ. рух медиҳад. Зери таъсири ин омилҳо агар забонаи пирях аз хатти барфӣ ҳудудест, ки аз он боло ях босуръат об на­мешавад) поин фарояд, зуд об мешавад, зеро ҳарорати ҳавои пасттар аз хатти барфӣ нисбатан баланд мебошад. Дар ҳо­ла­ти танзими табиӣ ҳаракати онҳо 0,3–0,8 м-ро ташкил ме­ди­ҳад. Пиряхи Федченко дар як шабонарӯз бо суръати 0,7 м, Ҷамъияти географӣ 0,28 м, Зарафшон 0,25 м ҳара­кат мекунанд. Аз ин сабаб онҳо ҳамчун захираи табиии ҷа­раё­ни дарёҳо аҳаммияти бузурги иқтисодӣ доранд. Дар фасли тобистон, ҳангоми об шудан сатҳи оби дарёҳоро баланд бардошта, дар шароити иқлими континентии хушки Осиёи Марказӣ, аз ҷумла Тоҷикистон, барои обёрии замин­ҳо ва парвариши зироат аҳаммияти калон доранд. Дар назди пиряхи Федченко (дар баландии 4169 м) пойгоҳи обуҳавосанҷии «Пиряхи Федченко» бун­ёд шудааст.