Ҷунбиши истиқлоли Туркистони Шарқӣ

Ҷанги сеюми Ойрат-Манчжур

Асрҳои XVIII—XIX

• 1760 — ташкили ҳокимияти Син, саркӯбии шӯриши Қошғар.
• 1764—1765 — шӯриш дар Уч-Турфон бо роҳбарии Раҳматулло — несту нобуд кардани тамоми сокинони Уч-Турфон, ба таври маҷбурӣ кӯчонидани уйғурҳо аз минтақаҳои дигар ба минтақаи Илӣ.
• 1814 — шӯриш бо роҳбарии Тилло-қорӣ.
• 1816 — шӯриш бо роҳбарии Зиёуддин.
• 1818 — аввалин шӯриши Ҷангир-Хоҷа (писари Самсак-Хоҷа).
• 1826—1828 — исёни такрории Ҷангир-Хоҷа, забти Қошғар, Ярқанд, Хотан, Янгисисор аз ҷониби шӯришиён. Ҳамлаҳо Оқсу, Учтурфон, Қарашар, Кучар. Шикасти шӯришиён. Хиёнат. Қатли Ҷангир-Хоҷа дар Пекин.

"Пас аз исёни Ҷангир тамоми заифии чиниҳо ошкор гардид, ки то он замон ба осиёиҳо мағлубнашаванда менамуданд. Ватандӯстони Қашғар дар рӯҳ эҳё шуданд ва умеди наву қавӣ барои баргардонидани истиқлоли Ватани худро гирифтанд " Ч. Валиханов.

• 1830 — шӯриши бародари Ҷангир-Хоҷа Юсуф-Хоҷа. Аз тарафи шуришгарон забт карда шудани Қошғар ва Янгисор.
• 1847 — шӯриши ҳафт хоҷа, забти Қошғар ва Янгисисор аз ҷониби шӯришиён.
• 1855—1856 — шӯриш бо роҳбарии Валихон-Тюря. Гирифтани Қошғар.
• 1864 — шӯриши Кучарск бо роҳбарии пешвои қаратоғликҳо Рашиддин-Хоҷа. Шӯриш дар Қошғар, Ярқанд, Хотан. Шӯриш ба шимол паҳн шуд, намоиш дар минтақаи Илӣ, Чугучак. Харобшавии қудрати империяи Тсин дар қаламрави Туркистони Шарқӣ (Уйғуристон). Рошиддин-Хоҷа пазируфтани унвони хон-хоҷа. Таъсиси се давлат: Йеттишор, Султонати Илӣ, Аморати Дунгон.
• 1871 — пайвастани минтақаи Илӣ ба империяи Русия.
• 1878—1879 — амалиёти ҷазои 80 ҳазораи артиши Тсин, ки бо силоҳҳои аврупоӣ мусаллаҳ аст, бо сарварии генерал Зуо Зонгтанг. Фурӯравии Йеттишаҳр.
• 1881 — бозгашти русҳои минтақаи Илии империяи Тсин. Кӯчидани уйғурҳо дар Семиречйе.
• 1884 — Ташаккули вилояти Шинҷон бо маркази маъмурӣ дар Урумчӣ.

Нимаи аввали асри 20

• 1912—1913 — шӯриши уйғурҳои Кумул бо сардории Тимур Халпа.
• 1931—1934 — шӯриши уйғурҳои Кумул бо роҳбарии Хоҷа Ниёз-ҳоҷим.
• 1932 — Шӯриши Турфон бо роҳбарии оилаи Мухитҳо. Муттаҳидсозии нерӯҳои шӯришиёни Кумул ва Турфон.
• 1933 — Оғози шӯриш дар Хотан, бо сардории оилаи Богра. Озодкунии Ёрқанд ва Қошғар. Эълони Ҷумҳурии Туркии Исломии Туркистони Шарқӣ (ҶТИТШ) дар Қошғар, Хоҷа Ниёз президент ва Собит Абдулбаки Дамуллоҳ сарвазир мебошанд.
• 1934 — ҶТИТШ аз ҷониби нерӯҳои муттаҳидаи дунганҳо бо сардории Ма Жунин, чиниҳо ва артиши махсуси Олтойи СССР нобуд карда шуд.
• 1937 — шӯриши дивизияи 6-уми уйғурҳо (дивизияи собиқ Маҳмут Муҳитӣ) бо роҳбарии Абдуниёзбек Камол. Саркӯби ошӯб аз ҷониби ҷузъҳои низомии муттаҳидаи Чину Шӯравӣ. Қатли Хоҷа Ниёз-ҳоҷим.
• 1943 — шӯриши Илии халқҳои мусулмон.
• 1944 — эълони Ҷумҳурии Туркистони Шарқӣ (ҶТШ), ташкили ҳукумат бо сарварии Алихон Тура Сагуний.
• 1946 — рабудани президенти ҶТШ аз ҷониби хадамоти махсуси Иттиҳоди Шӯравӣ, ташаккули ҳукумати нав таҳти сарварии Аҳмадҷон Қосим.
• 1949 — Шинҷон як қисми ҶМЧ шуд.

Нимаи дуюми асри ХХ

Афсари собиқи ГРУ Анатол Тарас иддао дорад, ки дар ибтидои солҳои 70-уми асри гузашта ГРУ кӯшиш кард, ки дар сурати ҷанг бо ҶМЧ шабакаи зеризаминии уйғурҳоро созмон диҳад ва баъдан уйғурҳо як қатор ба ном «созмонҳои инқилобӣ» -ро дар ин асос, ки ба муқовимати мусаллаҳона оғоз кунад^[1].

Пас аз ба истилоҳ озод шудани " Туркистони Ғарбӣ " (Қазоқистон, Қирғизистон, Тоҷикистон, Туркманистон ва Узбакистон) пас аз пошхӯрии СССР дар соли 1991, даъватҳо ба ташкили Уйғуристон ва озод кардани Туркистони Шарқӣ аз Чин дар Осиёи Марказӣ дубора пайдо шудан гирифтанд.

Асри XXI

Соли 2007 дар округи Акто задухурд байни исломгароён ва полиси ҶХЧ баргузор шуд.

Расонаҳои чинӣ одатан дар бораи эътирозҳои зиддиҳукуматии уйғурҳо гузориш намедиҳанд ва ё онҳоро ба «террористҳо» ва «экстремистҳо» нисбат медиҳанд. Аммо, гузоришҳо дар бораи ошӯбҳои соли 2008 дар Туркистони Шарқӣ ба расонаҳои байналмилалӣ расиданд.

5-7 июли соли 2009, дар натиҷаи таъқиби полис бар зидди намоишҳои оммавии уйғурҳо, ҳадди аққал 129 нафар кушта ва тақрибан 1600 нафар маҷрӯҳ шуданд (тибқи изҳороти расмии мақомоти Чин). Мақомоти маҳаллӣ истифодаи ҷазои қатлро нисбат ба «барангезандагони ошӯбҳо» талаб карданд^[2][3][4]. Мувофиқи маълумоти муҳоҷирони уйғур, шумораи кушташудагон ба 600 нафар расид^[5].

Конгресси умумиҷаҳонии уйғурҳо

Ин созмон моҳи апрели соли 2004 таъсис ёфта, як созмони чатрест, ки тамоми ҷамоаҳои уйғурро муттаҳид мекунад. Ҳоло ин ташкилотро Робия Қодир сарварӣ мекунад. Ташкилот мавқеи принсипан мӯътадилро риоя намуда, ҳама гуна усулҳои зӯроварии расидан ба ҳадафҳои сиёсиро инкор мекунад. КУУ мақсад дорад, ки ба худмухтории ҳақиқӣ ноил гардад, ки онро ба минтақаҳои мухтор Конститутсияи ҶХЧ додааст. Бо вуҷуди ин, дар Чин ҳамчун як созмони террористӣ шинохта шудааст. КУУ ба ташкили ҳодисаҳои фоҷиабори Урумчӣ дар моҳи июли соли 2009 айбдор карда шуд. Қароргоҳи ин созмон дар Мюнхен ҷойгир аст.

Ҳаракати исломии Туркистони Шарқӣ

Ташкилотро дар аввали солҳои 90-ум Ҳасан Махсум (аз ҷониби хадамоти ҷосусии Покистон дар соли 2003 кушта шудааст) таъсис дода буд. Аз ҷиҳати идеологӣ, ин ташкилот ба гурӯҳҳои радикалии суннӣ наздик аст, пешвои собиқ Ҳасан Махсум як диншиноси маъруф дар Қошғар буд, барои эътиқоди сиёсии худ се сол дар колонияи ислоҳии Чин адои ҳукм кард. Тибқи иттилои расонаҳои чинӣ, ҲИТШ урдугоҳҳо барои омӯзиши ҷангиён дар Афғонистон дошт, аммо дар бораи мавҷудияти онҳо маълумоти боэътимод нест^[6].

ба забони русӣ

• Бондаренко А. В. Проблема борьбы с уйгурским сепаратизмом в СУАР: международный контекст // Китай в мировой и региональной политике: История и современность. — 2007a. — С. 178–198. Архивировано из первоисточника 15 июли 2021.
• Бондаренко А. В. Международные аспекты борьбы против «трех зол» в Синьцзян-Уйгурском автономном районе КНР // Известия Алтайского государственного университета. — 2007b. — № 4/2. — С. 23–27.

бо забонҳои дигар

• Kim H.(англ.)тҷк.. Holy War in China: The Muslim Rebellion and State in Chinese Central Asia, 1864-1877. — Stanford: Stanford University Press, 2004. — 320 p.

• О.Столповский, В.Парамонов «Проблема уйгурского сепаратизма» в китайско-центральноазиатских отношениях: или о необходимости постановки новых задач для ШОС
• Сергей Козлов. В странах Центральной Азии считают уйгурский вопрос несуществующим
• Павел Драган. Уйгурский сепаратизм в контексте региональной безопасности
• All News about Uyghurs(Uighurs) and East Turkistan
• The World Uyghur Congress Бойгонӣ шудааст 28 май 2014  сол.
• London Uyghur EnsembleБойгонӣ шудааст 20 ноябри 2019  сол.
• The Uyghur Human Rights Project