İdrar
İdrar, sidik veya çiş, insanda ve diğer pek çok hayvanda böbreklerde kanın filtrelenmesiyle oluşan sıvıdır. Böbreklerden üreter yoluyla idrar kesesine taşınan sıvı daha sonra üretra vasıtasıyla boşaltılır. İdrar oluşumu, vücutta mineral ve diğer maddelerin dengesinin sağlanmasında etkilidir. Vücutta olması gerekenden fazla olan veya vücuda zararlı olan maddeler idrar yolu ile dışarı atılır. İdrar, içinde erimiş ya da süspansiyon durumunda bulunan birçok maddeyi uzaklaştırır.[1]
Fizyoloji
Vas afferens vasıtasıyla nefronda yer alan Malpighi cisimciğine gelen kan burada fenestere tipten damarlardan geçer. Bu endotel kan hücreleri dışındaki glukoz, çözülmüş iyonlar, su ve üre gibi maddelerin geçişine olanak tanır. Buna ek olarak podosit adlı endotelin etrafını saran hücreler özellikle plazma proteinlerine karşı bariyer oluşturur. Endotel ve podositlerin özel bazal laminası albumin gibi plazma proteinlerinin geçişine müsaade etmez. Glomerulusdan Bowman kapsülüne gelen idrar burada proksimal tübüle transfer edilir.
Proksimal tübülde filtre edilmiş glukozun tamamına yakını, sodyum, potasyum, fosfat ve bikarbonatın ise büyük çoğunluğu geri emilir. İdrar daha sonra Henle kulpu, distal tübül ve toplama kanalından geçer. Tübül sisteminin yanında peritübüler kılcallar bulunduğundan reabsorbsiyon ve sekresyon bu damarlarla yapılır. Toplama kanalından idrar kalikslere ve renal pelvise aktarılır.
Yapısı
İdrarın %91 ila %96'sı sudan oluşur. Geriye kalan bileşenleri arasında inorganik tuzlar, üre, organik bileşikler ve organik amonyum tuzları yer alır. Üre, katı maddelerin yaklaşık yarısını oluşturur.[2] Ortalama pH değeri 6,2 olan hafif asidik idrarın sağlıklı bir insanda değeri 5,5 ile 7 arasında değişebilir.[3] İdrarın rengi vücudun su seviyesi, alınan besin ve hastalıklara göre değişebilir. İdrara rengini veren birincil madde ürobilindir.
İdrar sanılanın aksine steril değildir. Yapılan araştırmalara göre idrarda idrar kesesindeyken bile bakteri varlığı tespit edilmiştir.[4][4][5]
Patoloji
Miktar
Yetişkin bir kişi 24 saat içerisinde ortalama olarak vücut ağırlığının kilogramı başına 20 mL idrar atar.
Yetişkin insanlarda sıvı alım durumuna, aktivite düzeyine, çevresel faktörlere, kiloya ve bireyin sağlığına bağlı olarak günde yaklaşık 6 ila 8 kez idrara çıkmayla kişi başı günlük toplam idrar miktarı 1,4 litre (0,31 imp gal; 0,37 US gal) civarı ve normal miktar aralığı ise günde 0,6 ila 2,6 L arasıdır.[3]
Çok fazla veya çok az idrar yapmak tıbbi müdahale gerektirir. Poliüri, aşırı idrar üretimi (> 2,5 L/gün), oligüri < 400 mL ve anüri < 100 mL/gün olması durumudur.
Atılan idrar miktarı patolojik bozukluklara göre yükselebilir, azalabilir veya tamamen kesilebilir.[1]
Bileşenler
İdrarın yaklaşık %91-96'sı sudan oluşur.[3] Geri kalanı genel olarak inorganik tuzlar, üre, organik bileşikler ve organik amonyum tuzları olarak tanımlanabilir.[1] İdrar ayrıca vücuda verilenlere göre değişen proteinler, hormonlar ve çok çeşitli metabolit’leri de içerir[6].
İdrardaki toplam katı madde miktarı kişi başına günlük ortalama 59 gram (2,1 oz) kadardır.[6] Üre katıların en büyük bileşenidir ve toplamın %50'sinden fazlasını oluşturur. İdrarın günlük hacmi ve bileşimi, fiziksel efor miktarına, çevresel koşullara ve ayrıca su, tuz ve protein alımına bağlı olarak kişiye göre değişir.[3]
Sağlıklı kişilerde idrarda çok az protein vardır ve fazla miktarda proteninin aşırısı şekerde olduğu gibi hastalık belirtisidir.[6]
Sağlıklı kişilerde organik maddenin de minerallerden en fazla 1,7 kat daha fazla madde içerdiği rapor edilmiştir.[1] Ancak bundan daha fazlası hastalık belirtisidir.[1]
| Parametre | Değer |
|---|---|
| pH | 6.2 |
| Toplam azot | 8830 mg/L |
| Amonyum/amonyak-N | 460 mg/L |
| Nitrat ve nitrit | 0.06 mg/L |
| Kimyasal oksijen ihtiyacı | 6000 mg/L |
| Toplam fosfor | 800 – 2000 mg/L |
| Potasyum | 2740 mg/L |
| Sülfat | 1500 mg/L |
| Sodyum | 3450 mg/L |
| Mağnezyum | 120 mg/L |
| Klorür | 4970 mg/L |
| Kalsiyum | 230 mg/L |
Ancak diğer bileşikler ve iyon'lar daha az miktarda ve konsantrasyonda insan idrarında vardır.[6]
Renk
İdrarın görünümü, esas olarak vücudun hidrasyon düzeyine, ilaçlarla, bileşiklerle ve yiyeceklerde bulunan pigment veya boyalarla veya hastalıklarla etkileşimlerine bağlı olarak değişir.[6] Normalde idrar, renksizden kehribar rengine kadar değişen şeffaf bir çözeltidir, ancak genellikle soluk sarı renktedir.[6] Genellikle idrar rengi öncelikle ürobilin varlığından gelir.[9] Ürobilin, yaşlanan kan hücrelerinin yok edilmesi sırasında hem'in hemoglobin'den parçalanmasından kaynaklanan son bir atık üründür.
Renksiz idrar aşırı hidrasyonu gösterir. Uyuşturucu testlerindeki renksiz idrar, aşırı hidrasyon nedeniyle kan dolaşımında yasa dışı uyuşturucuların tespit edilmesini önlemeye yönelik bir girişimi akla getirebilir.
- Koyu sarı idrar sıklıkla dehidrasyonun göstergesidir.
- Sararma urobilinden kaynaklanır. Ölü kırmızı kan hücrelerinden salınan bilirubin bakteriyel enzim bilirubin redüktazın parçalanmasının sonucu olan ürobilinojen'den üretilir.[10][11]
- Rifampisin ve Fenazopiridin gibi bazı ilaçlar turuncu renkli idrara neden olabilir.
- Kanlı idrar, çok çeşitli tıbbi durumların belirtisi olan hematüri olarak adlandırılır.
- Koyu turuncu ila kahverengi idrar sarılık, rabdomiyoliz veya Gilbert sendromunun belirtisi olabilir.
- Siyah veya koyu renkli idrar, melanüri olarak adlandırılır ve melanom veya melanin dışı akut aralıklı porfiri neden olabilir.
- Pembemsi idrar pancar tüketiminden kaynaklanabilir (pancarüri)[6]
- Yeşilimsi idrar, kuşkonmaz veya yeşil pigmentli yiyeceklerin, içeceklerin tüketiminden veya idrar yolu enfeksiyonundan kaynaklanabilir.[6]
- Kırmızımsı veya kahverengi idrar porfiri’den kaynaklanabilir (beetürinin neden olduğu zararsız,[6] geçici pembe veya kırmızımsı renk tonuyla karıştırılmamalıdır).
- Mavi idrar, metilen mavisi (örneğin ilaçlarda) veya mavi boya içeren yiyecek veya içeceklerin tüketilmesinden kaynaklanabilir.
- Mavi idrar lekelerine mavi bebek bezi sendromu neden olabilir.
- Mor idrar, mor idrar torbası sendromuna bağlı olabilir.
Az sıvı alımı nedeniyle koyu renkli idrar.
Kolüri nedeniyle koyu kırmızı idrar.
Pancar tüketimi nedeniyle pembemsi idrar.
Sedatifin propofol uzun süreli infüzyonu sırasında yeşil idrar.
