Kazakistan'da bilim ve teknoloji

Arkeolojik araştırmalar ve makaleler; Kazakistan coğrafyasında, 8. ve 11. yüzyıllar arasında İslamiyet'in yayılarak Arap kültürünün bu bölgedeki kültürel yaşamı oldukça etkilediğini söylemektedir. Buna rağmen, Kazakistan coğrafyasında yaşayan Türkler, kendi dil ve kültürlerini koruyabilmişlerdir. Arapçanın ve Arap kültürünün oldukça yaygınlaştığı bu dönemde, birçok filozof ve bilim insanı, bu kültürünün yaratılmasında ve geliştirilmesinde önemli rol oynamıştır. Ayrıca bu dönemde Orta Asya şehirleri, sadece pazarları ve ustaları ile değil; aynı zamanda şairleri, bilim insanları, sanatçıları, zengin kütüphaneleri ve eğitim kurumları ile de ünlenmiştir.^[1]

Adını duyuran kentler arasında, Orta Asya'nın hem coğrafi açıdan hem de tarım için verimli ve elverişli bir bölgesi olan Otrar (Fârâb) şehri, Hindistan ve Çin yolları üzerinden Avrupa'ya giden, İpek Yolu üzerinde bulunmaktaydı. Bu şehirde bulunan Otrar Kütüphanesi, Mısır'daki İskenderiye Kütüphanesi'nden sonra en büyük ve en çok sayıda kitaba ev sahipliği yapan ikinci büyük kütüphane idi.^[1]

Dönemin bilinen bilim insanlarından Fârâbî Otrar'da doğmuş ve günümüze kadar ulaşabilmiş yüzden fazla eser bırakmıştır. Yine aynı dönemlerde Birûni, İbn-i Sina, Hârizmî, Rudekî gibi diğer birçok bilim insanı Kazakistan'ın şehirlerinde büyümüş ve tanınmıştır.^[1]

Kazakistan'da bilim ve teknolojide önemli bir adım olarak, 27 Mart 2007 tarihinde, Kazakistan Cumhuriyeti Ulusal Uzay Ajansı resmî olarak açılmıştır.

Kazakistan'da 2030 hedeflerine yönelik stratejik plan, 1997 yılında cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile kabul edilmiştir. Ulusal güvenlik ve siyasi istikrarın yanı sıra, yüksek düzeyde yabancı yatırımcı çekmek amacıyla; serbest piyasa ekonomisi, sağlık, eğitim, iletişim, altyapı, mesleki eğitim, enerji ve ulaşım gibi alanlarda büyümeye odaklanmaktadır.^[2][3]

Kazakistan'da 2050 hedefleri, Aralık 2012'de Kazakistan devlet başkanı Nursultan Nazarbayev tarafından kamuoyu ile paylaşılmış ve Kazakistan'ın gelecekteki büyüme beklentilerini sağlamak için uzun vadeli bir strateji olarak tanıtılmıştır.^[3] Nazarbayev gelecek vizyonu hakkındaki konuşmasında, Kazakistan'ı dünyanın en gelişmiş 30 ülkesinden biri olarak konumlandırdıklarını söylemiştir. Bu pragmatik strateji, Kazakistan'ın 2050 yılına kadar en büyük ilk 30 ekonomi arasına girmesi için kapsamlı sosyo-ekonomik ve siyasi reformları önermektedir.^[4] Ayrıca, Nazarbayev, araştırma ve geliştirmeye, verimliliğe, iş fırsatları yaratmaya ve yaşam standartlarını yükseltmeye odaklandıklarını söyleyerek "Bunlar, en gelişmiş 30 ülke saflarına girişimizin standartlarıdır." ifadesini kullanmıştır.^[4][5]

2006 yılında Kazakistan hükûmeti, yabancı yatırımcılarla işbirliğini teşvik ederek serbest piyasa ekonomisini canlandırmak amacıyla 2007-2012 yılları arası Devlet Bilimsel Gelişim Programı kapsamında bilim fonunu kurmuştur. Bilim fonunun yaklaşık %80'i araştırma enstitüleri için kullanılmaktadır. Bu fon, hükûmetin Yüksek Bilimsel Teknoloji Komitesi tarafından belirlenmekte olup komiteye başbakan başkanlık etmektedir. Kazakistan'ın bağımsızlığından bu yana bilimin gelişimi ile ilgili araştırmalarda da bilim fonundan sıkça bahsedilmiştir.^[6]

Bilim fonu, öncelikli olarak belirli alanlarda araştırma projelerine hibe ve krediler sağlamaktadır, bunlar sırasıyla;

• hidrokarbon, madencilik sektörleri ve ilişkili hizmet alanları (%37),
• biyoteknoloji (%17),
• uzay teknolojileri (%11),
• nükleer ve yenilenebilir enerji teknolojileri (%8),
• nanoteknoloji ve yeni teknolojiler (%5),
• diğer (%22).

Kaynak: UNESCO Bilim Raporu: 2030'a doğru (2015), Şekil 14.4.

2007-2012 Devlet Bilimsel Gelişim Programı, Bilim Fonu'nun, 2010 yılına kadar, tüm bilim fonlarının %25'ini kanalize etmesi gerektiğini belirtmiştir. Bununla birlikte, 2008'deki küresel mali krizden sonra hükûmetin fona katkısı düşmüştür. Fon, faizsiz ve vergisiz krediler gibi daha esnek şartlar sunarak ve kredi süresi 15 yıla kadar uzatılarak uygulanmaya devam etmiştir.

2010 yılında Kazakistan, yükseköğretim sistemlerini daha uyumlu hale getirmeyi amaçlayan yeni bir program açıklamıştır, bu hedef doğrultusunda Kazakistan'daki bazı yükseköğretim kurumları, Avrupa Üniversiteler Birliği üyesi haline gelmiştir.

Orta Asya'da fen bilimleri ve mühendislik alanında doktora mezunları tabloda gösterilmiştir;

Not: Fen bilimleri doktora mezunları, fizik, matematik, istatistik ve bilgisayar; mühendislik doktorası mezunları ise imalat ve inşaat konularını da kapsamaktadır, Türkmenistan'da bu konuda bir veri olmadığından tabloda yer almamıştır.

Alanı ve cinsiyetine göre Orta Asya'daki araştırmacılar tabloda gösterilmiştir;

Kaynak: UNESCO Bilim Raporu: 2030'a doğru (2015), Tablo 14.1

• Kazak bilim insanları
• Kazakistan'da eğitim
• Kazakistan'daki üniversiteler
• Kazakistan'daki bilim enstitüleri
• KazCosmos