Litvanca dilbilgisi

Litvanca grameri, özel ve cins isimler arasında bazı değişiklikler yapmayı öngörür. Sadece özel isimler aktifleştirilmiştir. Bazı isimlerse, örneğin Güneş ve Ay hem özel hem de cins isim olabilirler.

Litvancada sözcükler eril ve dişil olarak iki cinsiyettedirler. Genel bir kural, eril sözcüklerin yalın durumda -s ile dişil sözcüklerinse -(i)a veya -ė ile bitmesidir. Cinsiyet konusunda kesin kurallar yoktur. Örneğin upė (nehir) dişildir; ama upelis (dere) erildir. Almancadaki gibi nötr cinsiyet de yoktur. Ama birkaç sözcük eşit olarak iki cinsiyetli olabilirler. Bunlar genellikle insanları tarif eden, yan anlamlı ve -a ile biten sözcüklerdir. Örneğin; vėpla - sahte (insan), elgeta - dilenen, naktibalda - uyumayan (insan), mėmė - aptalca bakan (insan).

Çoğu sözcük tekil veya çoğul türdedir. Aynı zamanda Litvanyacada çift sözcüklerde vardır; fakat bunlar sadece bazı Litvanca şivelerinde kullanılır.

Bazı sözcükler sadece tekil, (örneğin; pienas - süt, auksas - altın, gripas - grip, laimė - mutluluk.) bazıları ise sadece çoğuldur. (örneğin; lubos - tavan, miltai - un, kelnės - pantolon.) Böyle sözcüklerin çoğu soyut (dokunulamaz sözcükler, yani, şans, aşk gibi ya da ev, masa gibi bazı istisnai sözcükler), bir eşyayı tarif eden sözcükler ya da hastalıklardır. Buna rağmen, örneğin şiir dilinde, tekil sözcüklerin çoğul biçimlerde kullanıldığı da görülür.

Sayılara Göre İsimlerdeki Değişiklikler

Çekim

Litvanyacada isimler yalın ve tamlayan hallerde olmak şartıyla beş çekime girerler.

Birinci Çekim

-as, -is, -ys (eril)

İkinci Çekim

-a, -ė, -ti (dişil)

(Pati (Karı), -ti ile biten sadece iki Litvanyaca sözcükten biridir. Diğeri ise martidir (Gelin).)

Üçüncü Çekim

-is (eril & dişil)

Dördüncü Çekim

-us, -ius (eril)

Beşinci Çekim

-uo (eril)

Fakat beşinci çekime giren iki dişil sözcük vardır: sesuo (kız kardeş) ve duktė (kız evlat)

Çekilmiş Sözcüklerin Hâlleri

• Yalın hâl (vardininkas)
• Tamlayan hâli (kilmininkas), diğer dillerde Ayrılma hâliyle benzerdir.
• Yönelme hâli (naudininkas)
• Belirtme hâli (galininkas)
• Aygıtsal hâl (įnagininkas)
• İsim hâli (vietininkas)
• Hitap hâli (šauksmininkas)

Litvancada, sıfatlar sayı bakımından iki çeşittir - tekil ve çoğul. Ama isimlerden ayrı olarak sıfatlarda üç cinsiyet vardır. Sıfatlarda hitap hâli de yoktur.

Örneğin, gatvė (cadde) ve kelias (yol) isimleri tiesus (düz) sıfatıyla nitelensin:

• Tiesi gatvė - tiesios gatvės (tekil - çoğul)
• Tiesi gatvė - tiesus kelias (dişil - eril)
• Tiesi gatvė - tiesią gatvę (yalın hâl - belirtme hâli)

Bu, nötr sıfatlarda uygulanmaz. Çünkü isimlerde "nötr" cinsiyet yoktur. Böyle sıfatlar, bir kavramdan ayrılan özellikleri tarif etmekte kullanılır. Örneğin;

Rūsyje buvo vėsu - Bodrum ferahtı.

Gera tave matyti - Seni görmek güzel.

Jis matė šilta ir šalta - Soğuk ve sıcağı gördü. (Ateş ve su arasından geçti)

Sonu -is ile biten sıfatların nötr cinsleri yoktur. Çoğu zaman nötr sıfatlar dişil gibi yazılırlar. Buna rağmen, konuşma dilinde nötr cinsiyet belirgin vurgu farklılıklarıyla kolayca ayrılabilir.

Litvancada üç karşılaştırma derecesi vardır. Bu üçderece İngilizcedekilerle aynıdır. Ama Litvancada düzensiz sıfat yoktur ve tüm sıfatlar aynı son eki alırlar.

Çekim

Litvancada sıfatlar çoğul-tekil yalın hâlde üç çekime girerler. Üç klasik çekim kurallarının yeniden dört gruba ayrılması uygundur; iki eril ve iki dişil.

Kişi Zamirleri

Kişi zamirleri aš (Ben), tu (sen) jis, ji (o) :

Her Litvanyaca eylem, üç farklı birleştirmeden birine aittir:

• İlk birleştirme Litvancadaki en yaygın olandır. Mastar hâlleri -ati, -oti, -auti, -uoti ile ya da bir sessiz harften sonra -ti gelen eylemlerin (Örneğin dirbti) etrafını sarma yoluyla yapılır. Bu birleştirme, bütün Litvanyaca eylem hâlleri içinde düzensizliği en yüksek olandır.
• İkinci birleştirme ise mastar hâlleri -ėti ile biten eylemleri kapsar. Neredeyse hiç düzensizlik yoktur.
• Üçüncü birleştirme mastar hâlleri -yti ile biten eylemlere uygulanır.

Geniş Zaman

Genelde yapılan rutin işleri söylemeye yarayan, Litvanyaca'nın temel zamanıdır..

• dirbu = 'Çalışırım', (tu) nori = 'İstersin', skaitome = 'Okuruz'

Geçmiş Zaman

Geçmişte olup bitmiş olayları, işleri anlatmaya yarayan temel, Litvanyaca zamandır.

• dirbau = 'Çalıştım!, norėjai = 'İstedin', skaitėme = 'Okuduk'

Tekrarlanan Geçmiş Zaman

İngilizcedeki "used to" kalıbıyla örtüşen bir Litvanca zamandır. Yapılışı basittir:

• Mastar eki -ti atılır,
• Gövdeye -dav- eki eklenir,
• Son olarak, birinci birleştirmeden ilgili geçmiş zaman eki eklenir.

dirbdavau = 'Çalıştım!, norėdavai = 'İstedin', skaitydavome = 'Okuduk'

Gelecek Zaman

Gelecekte gerçekleşecek olayları anlatmaya yarayan zamandır. Göreceli olarak kolay bir yapılışı vardır:

• Mastar eki -ti atılır,
• Gelecek zaman son eki -s- eklenir,
• Son olarak, uygun sonlandırma yapılır.

• dirbsiu = 'Çalışacağım', norėsi = 'İsteyeceksin', skaitysime = 'Okuyacağız'

Fiillerin Ön Ekleri

Fiillerden yeni fiiller türetmek için kullanılan eklerdir. Tıpkı Türkçedeki gibi yeni türeyen sözcük ile diğeri arasında yakın anlam ilişkisi vardır fakat sözcük anlamı olarak tamamen farklıdırlar. Cinsiyetleri dahi farklı olabilir, cümlede farklı durumlarda olabilirler.

• ap- (Yön anlamı)
• api- farklı bir ap-; b ve p'den öce gelir
• at- -den, bir yerden ayrılma eki (yer, yön)
• ati- farklı bir at-, d ve t'den önce gelir
• į- -de, içinde (yön), -ebilmek, -abılmak (tamamlanmamış)
• iš- dışarı (yön)
• nu- uzak (yön), ilk yerden uzak (yön, durum)
• pa- biraz, az, bazen (zaman-miktar), sona kadar (su- ekli basit durumlarında, zaman ya da miktar), alt (yön)
• par- tekrar - (Latince) re-
• per- boyunca, içinden (yer, durum), tamamen
• pra- vasıtasıyla, ile (Arabayla, uçakla ...)
• pri- yukarı, -e, -a (yer-yön), o yere (yön, yer), çok (miktar)
• su- her yerden (yer), beraber
• už- arkada (yön), anîden, beklenmden (zaman)
• už- üzerinde (yer, yön)

Bazı ön ek ekleme kuralları ise daha yaygındır:

• "ne-" ve "be-" de fiil ön ekleridir. Fakat eklenmeleri kural dışıdır. Yeni bir fiil türetmek yerine, aynı fiile farklı anlamlar yüklerler. "ne-" fiilleri olumsuz yapmaya yarayan ektir. Ama, "be-" fiilin yarıda kesilmiş ya da tamamlanamamış olduğunu bildiri. "ne-" de "be-" diğer fiil ön eklerinden önce gelirler. Aynı zamanda birleşik ön ek -nebe eklenirken de "-ne", "-be"'den önce gelir.
• -ne, -be ve -nebe'yi saymazsak, bir fiilde birden fazla ön ek olmaz. Bu kuralı bozan ancak birkaç sözcük vardır.
• Yansıma göstergesi -si eki, ön ek ve sözcük kökü arasına gelir.

nešasi ama nusineša, atsineša laikytis ama susilaikyti, pasilaikyti teirautis ama pasiteirauti

Aynı kural ne-, be- veya nebe- eklendiğinde de geçerlidir:

nešasi ama nesineša, nebesineša, aynı zamanda nenusineša, neatsineša laikytis, ama nesilaikyti, aynı zamanda nesusilaikyti, nepasilaikyti teirautis ama nesiteirauti, aynı zamanda nepasiteirauti

Sözcük sırası

Litvanyaca, öğeleri aşağıdaki sırayı takip eden bir ÖYN (Özne-Yüklem-Nesne) dilidir:

    Özne + Yüklem + Nesne + Zarf + Mastar + diğer bölümler.

Litvanyaca'da sözcükler oldukça değişik şekillerde dizilebilirler. Tıpkı Latincedeki gibi her cümlede yukarıdaki gibi bir genelleme yapılamaz. Hangi sözcüğün hangi anlamda olduğu ise aldığı eklerden anlaşılır. Örneğin, "Bugün sinemada güzel bir kız gördüm" cümlesi aşağıdaki şekillerde yazılabilir:

Aš mačiau gražią mergaitę kine šiandien.
Šiandien aš mačiau gražią mergaitę kine.
Šiandien kine aš mačiau gražią mergaitę.
Gražią mergaitę mačiau aš kine šiandien.
Gražią mergaitę aš šiandien mačiau kine.
Kine šiandien aš mačiau gražią mergaitę.
Kine gražią mergaitę šiandien aš mačiau.

Edatlar

İsimlerin yalın hâlleriyle kullanılan edatlar

• iš : -den, dışından
• ant : üzerinde
• iki : -e kadar
• po : sonra, önce, -erek, -arak
• prie : yanında, üstünde
• už : arkasında

İsimlerin aygıtsal hâlleriyle kullanılan edatlar

• po : altında
• su : ile
• sulig : -e kadar
• ties : by, over

İsimlerin belirtme hâlleriyle kullanılan edatlar

• į : içinde
• pas : -e,-a, üzerinde
• per : arasında, içinde, süresinde
• apie : hakkında

Bağlaçlar

İki cümleyi birbirine bağlama görevi üstlenen bağlaçların, Litvanca'da en yaygın olarak kullanılanları aşağıdakilerdir:

• ir : ve
• bet : ama
• ar : bir soruya başlarken kullanılır ama aynı zamanda "veya" anlamı da vardır
• jei : eğer
• kad : -an, -en (gelen, yapan)
• kol : -e kadar
• arba : veya/ama
• nes : çünkü, ... nedeniyle
• tačiau : buna rağmen