| Кырлы борчак | |
 | |
| Халыкара фәнни исем | Lathyrus L., 1753[1][2][3] |
|---|---|
| Таксономик ранг | ыру[1][3] |
| Югарырак таксон | кузаклылар[d] һәм Papilionoideae[d][3] |
| Таксонның халык атамасы | Ошибка Lua в Модуль:Sources на строке 178: attempt to concatenate local 'letter' (a nil value). |
| GRIN URL | npgsweb.ars-grin.gov/gringlobal/taxonomygenus.aspx?id=6554[5] |
 Кырлы борчак Викиҗыентыкта | |
Кырлы борчак (лат. Láthyrus) – кузаклылар семьялыгыннан башка үсемлекләрнең сабагына үрмәләп үсү өчен мыеклары булган, борылмалы түшәлмә сабаклы, төрле төсле чәчәкле бер яки күпьеллык үсемлек; карга борчагы, карга кузагы, балтаборчак. Кырлыборчак, аксымга бай үсемлек буларак макталса да, агулы үзенчәлекләре буенча да танылган.[6]
Латин исеме la грек сүзләреннән килеп чыккан - "бик" һәм thuros - "җәлеп итүчән".
Туган ил берьеллык һәм күпьеллык тамырчы һәм бөдрә үләнчел үсемлекләрне берләштерә. Күпчелек төрләрнең дүрт кырлы төп сабаклары, кырдаш, ябышучан һәм бөдрәләнеп торучы, кайвакыт турыга-туры, 15-20 см биеклектә (1,5 м га кадәр). Бозлык ботаклары төп сабакны бик тиз узып китә. Берпарлы яфраклар, сирәгрәк 2-4 парлы, озынча-ланцет яфраклары яки ланцет яфраклары, тармакланган яшел мыек белән тәмамланган, очлы яки чәнечкеле. Яфраклы яфраклар, сирәк кенә аларга тигез диярлек яфраклар азрак.
Күлмәк тибындагы чәчәкләр. Авызында чынаякларның көпшәсе еш кына кыек. Киң читле флот яки түгәрәк. Канатлары кыска гына итеп көймәгә беркетелгән. Тычинка трубкасы алдан кисеп куелган. Түбәсенә таба киңәйгән, арка ягыннан, гадәттә, бөтерелгән сакаллы озын багана. Бер чәчәк, сирәгрәк ике ак, җете кызыл шәмәхә, сары, кызгылт-сары, зәңгәр-миләүшә яисә алсу чәчәкләрдән тора. Чина, кагыйдә буларак, - үз-үзен серкәләндерүче. Җимеш - ике канатлы борчак. Орлыклар күмерле, клиновид орлыклары. 1 елда 8-15 орлык исәпләнә.
Орлыкларның һәм чәчәкләрнең кырыйларында чинның өч төркемен аерып йөртәләр: ак орлыклы, ачык төстәге һәм кара орлыклы; орлыкның зурлыгы буенча - эре орлыклы, вак орлыклы, уртача орлыклы (4-16 мм озынлыгы).[7]
Род Төньяк ярымшарның уртача климаты районнарында, Көньяк Америкада, төньяк-көнбатыш Африкада, Урта диңгез буйларында, Ерак Көнчыгышта, Кытайда таралган 150 дән артык төрне үз эченә ала. Элеккеге СССР территориясендә дала битләрендә, болыннарда, урман аланнарында, урман-дала зонасында 50 дән артык төр үсә.
Бу чинны азык, азык-төлек һәм техник культура буларак үстерәләр. Ул борчактан аксымга бай, ләкин аның каравы, зәвык сыйфатлары буенча бераз калыша. Азык максатларына орлыклар, яшел масса һәм печән кулланалар. Орлыклар фанера, тукыма, пластмасса җитештерүдә кулланыла торган үсемлек казеинын табу өчен чимал булып хезмәт итә ала. чинның хуҗалык ягыннан әһәмияте аның корылыкка чыдам булуы һәм тозлы булуы, уңдырышлылыгы һәм борчак бөртегенең һәм авыруларның начар зарарлануы белән аңлатыла. Салазлы туфракта үсәргә һәм 20-30 ц/га кадәр уңыш бирергә мөмкин. Тиз өлгереп җиткән сортларга 1400-1500°гакадәр актив температуралар таләп ителә, уртача өлгергәнгә - 1600-1700°, 2000-2450°гакадәр соң өлгергәнгә.
Күпчелек төрләр чины азык үсемлекләре. Күп кенә илләрдә мәдәнияткә керә. Бу элек-электән Көньяк-Көнчыгыш Азиядә һәм Төньяк Африкада үстерелә торган иң борынгы культуралы үсемлекләрнең берсе. Урта диңгездә иң эре орлыклы формалар тупланган. Аны шулай ук Һиндстанда, Әфганстанда, Иранда, Төркиядә дә үстерәләр. Россиядә чин чәчүлекләре (10 мең гектарга якын) Татариядә, Башкортстанда, Идел буе районнарында, Чиләбе өлкәсендә урнаштырылган. Бер еллык төрләрдән - Чина чәчүлек (Lathyrus sativus), Чина нутовая (Lathyrus cicera), Чина танжерская (Lathyrus tangitanus), күпьеллыклардан - Чина луговая (Lathyrus pratensis) үстерелә.
Ашлык өчен үстерелә торган (Төньяк Кавказда, Кавказ аръягында, Украинаның Кавказ аръягында, Россиянең үзәк өлкәләрендә, Көнбатыш Себердә һәм Урта Азиядә), яшел азык һәм печән (һәм төньяк районнарда) аеруча киң таралган.
Болынлы чишмәне урман, урман-дала һәм дала зоналарында, Кавказ тауларында һәм Урта Азиядә яшел азык һәм печән үстерәләр.
Көнбатыш Европада, башлыча Англиядә, Германиядә болын чины культурага кертелгән һәм озак вакытлы болыннар өчен аерым әһәмияткә ия, чөнки чәчүлекләрдән соң ун һәм аннан да күбрәк ел дәвам итә. Берьеллык үләннәрне печән, яшел азык, силос үстергәндә кузаклы һәм кыяклы культураларны катнаш чәчү яхшырак. Катнаш чәчүлекләрдә бер-берсен тулыландыра торган компонентларны дөрес сайлап алганда, алар һәрвакыт югары уңыш бирә алалар. Солы, арыш, судан үләне, могар, чумиза, тары кебек берьеллык азык үләннәренең сабагы камил, ә вика, борчак, чәчү чины, утын бет сабагы кебек берьеллык үләннәр һәм алар шул культурага мохтаҗ. Бозлык һәм берьеллык үләннәрнең тамыр системасы төрле тирәнлеккә китә: кыяклылар - башлыча сөрү горизонтында урнашкан сидексыман, кузаклылар - туфракка тирән үтеп керә торган тамыр системасы, ягъни дымлылык компонентларның уңышлы кушылганда тулырак кулланыла. Бозлы үсемлекләр төерчек бактерияләре белән симбиоз сәләтенә ия һәм туфракны азот белән баета. Бу азотлы ризыкны һәм кыяклы компонентны табалар. Кайбер төр чиннар декоратив төстә, хуш исле һәм ачык төсләргә ия, шуңа күрә тропикларда да, уртача климат илләрендә дә үсеш ала. Иң киң таралган декоратив үсемлек - бакчаларда үрчи торган Душистый борчак (Lathyrus odoratus). Хәзерге вакытта хуш исле борчакның 1000 сорты исәпләнә, шуларның 200 сорты еш очрый.