Chữ Lai Tay
Chữ Lai Tay là chữ viết được sử dụng bởi người Tay Dọ (đồng nghĩa: Tay Mương, Tay Hàng Tổng) ở các huyện dọc quốc lộ 48A (Quỳ Châu, Quỳ Hợp, Quế Phong) của tỉnh Nghệ An, Việt Nam. Hiện tại nó cũng được mở rộng phạm vi sử dụng sang cả các huyện thuộc quốc lộ 7A như Tương Dương, Con Cuông.
| Chữ Lai Tay | |
|---|---|
 | |
| Thể loại | |
Thời kỳ | thế kỉ XVI[1] – nay |
| Hướng viết | từ trên xuống dưới, phải sang trái |
| Các ngôn ngữ | Tay Dọ |
| Hệ chữ viết liên quan | |
Nguồn gốc | |
Anh em | Sukhotai, Khom Thai |
Tên gọi
Tên "Lai Tay" có nghĩa là "chữ viết của người Thái" trong tiếng Tay Dọ. Nó còn được gọi bằng nhiều tên khác chẳng hạn như chữ Tay Dọ,[2] chữ Thái Nghệ An, chữ Thái Lai Tay, chữ Thái Quỳ Châu.[3]
Nguồn gốc
Chữ Lai Tay được phân loại là một chữ viết thuộc hệ chữ Khmer bởi nhà ngôn ngữ học Ferlus, và hệ này được chia làm hai nhóm:
- Chữ viết trung tâm bao gồm chữ Sukhothai và chữ Fakkham (phát triển thành chữ Thái và chữ Lào hiện nay).
- Chữ viết của dân tộc Thái, bao gồm các chữ Thái Đen, Thái Trắng, Thái Đỏ, Lai Tay và Lai Pao.[3]
Ferlus cho rằng các sắc tộc Thái đều áp dụng cùng một mẫu chữ viết đầu tiên được vay mượn từ chữ Khmer, bằng cách tiếp xúc đơn giản trong quá trình trao đổi, không có sự học hỏi thích hợp. Sau đó người Thái nhập cư và chiếm lĩnh phần lớn Đông Nam Á. Các chữ viết ngoại biên vẫn giữ nhiều đặc điểm chữ viết nguyên thủy gốc Khmer, chẳng hạn như giá trị ngữ âm Tiền Angkor (pre-Angkorian) của một số chữ cái, thiếu thứ tự chữ cái và chữ số.[3] Các chữ viết dân tộc Thái được truyền bá sang Việt Nam sớm nhất là vào thế kỉ XVI.[1]
Đặc điểm
Chữ Lai Tay có 29 phụ âm (trong đó có 8 phụ âm được đặt ở vị trí cuối âm tiết) và 13 ký tự nguyên âm (nhiều nguyên âm được đặt dưới phụ âm, số khác đặt bên phải).[2][3] Khác với các chữ viết Thái khác, chữ viết này vẫn là chữ abugida thật sự, và phụ âm viết không có ký tự nguyên âm được phát âm bằng nguyên âm <o> ([ɔ]).[2] Chữ viết có 9 chữ ghép cho các tổ hợp nguyên âm và phụ âm cuối.[2]
Chữ viết này được viết dọc từ trên xuống dưới và từ phải sang trái theo kiểu chữ Hán. Sự đổi mới này là độc nhất ở Đông Nam Á và được giải thích rất rõ ràng bởi ảnh hưởng của chữ viết Trung Quốc; Các học giả Thái thấy thuận tiện hơn khi biên dịch từ chữ Thái sang chữ Trung để áp dụng hướng viết chung cho cả hai chữ viết. Bố cục của chữ viết này khác biệt rõ rệt so với các chữ viết lân cận và loại cũ dùng làm mô hình cho loại dọc không còn được xác định nữa.[3]
Chữ viết truyền thống không có ký hiệu thanh điệu và chủ yếu được viết không có dấu câu (tuy nhiên vẫn tồn tại dấu câu trong một số bản viết tay, tương tự như các dấu phụ của chữ Hán). Chữ viết không có chữ số và được đánh vần ra theo truyền thống.[2]
Văn bản viết bằng chữ Lai Tay
Đoạn trích từ bản viết tay viết bằng chữ Lai Tay
Một bản viết tay viết bằng chữ Lai Tay
Mức sử dụng chữ viết
Chữ Lai Tay không còn được sử dụng phổ biến nữa, nhưng có đủ bản viết tay cho phép nghiên cứu ngôn ngữ (một số học giả Tay Dọ già vẫn có thể đọc chúng).[3] Các bản viết tay được bảo tồn trong cả bộ sưu tập riêng tư và cá nhân. Hiện nay chữ viết được giảng dạy và nghiên cứu trong các cộng đồng Tay Dọ, với sự giúp đỡ của UBND huyện và giáo viên.[2]
Unicode
Chữ viết này đã được đề xuất để mã hóa vào Unicode.[2]