Nguyễn Hữu Cương

Nguyễn HữuCương sinh năm 1855,ông là con cả của nhà văn thân nổi tiếng Nguyễn Mậu Kiến,quê ở Làng Đông Trung nay là xã Vũ Trung, huyện Kiến Xương, tỉnh Thái Bình.

Trước khi thựcdân Pháp đánh Bắc kì lần 1 ông cùng cha và các em tổ chức khai hoang lấn biển ởcác xã ven biển Tiền Hải, giúp cho doanh điền sứ Doãn Khuê.

Quân Pháp đánhvào Bắc kì lần thứ nhất năm 1873 triều đình Huế ký hòa ước với Pháp, cha ông là Nguyễn Mậu Kiến phản kháng lệnh bãi binhcủa  Tự Đức bị tước hết  chức tước, phẩm hàm sung làm kính ở quân thứThái Nguyên, Tuyên Quang.  Sau Nguyễn MậuKiến về Sơn Phòng, Hưng Hóa cùng Hoàng Tá Viêm và các văn thân sĩ phu phe chủchiến chuẩn bị đánh Pháp. Nguyễn Hữu Cương cùng Nguyễn Hữu Bản được cha cho lên quân thứ tập dượt việc chinh chiến.

Năm 1879, Nguyễn  Mậu Kiến mất do sốt rét ác tính, hai anh emông trở về Nam Định lại chiêu mộ thêm nghĩa quân chuẩn bị đánh Pháp. Sau ngàythành Hà Nội rơi vào tay giặc (25/4/1882), Nguyễn Hữu  Cương cùng em trai của mình là Nguyễn Hữu Bảnsang Nam Định cùng đề đốc Lê Văn Điếm và Án sát Hồ Bá Ôn  giữ thành Nam Định. Nguyễn Hữu Bản hi sinh anhdũng tại cửa Đông ngày 27/7/1883. Nguyễn Hữu Cương đã lui về quê cùng em củamình là Nguyễn Hữu Phu và các cháu là Nguyễn Công Úc, Nguyễn Năng Thế xây dựngnhiều cứ điểm ở Kiến Xương. Khi Ưng Lịch lên ngôi đặt niên hiệu là Hàm Nghi,Nguyễn Hữu Cương được vua Hàm Nghi tiếp và nghe ông trình bày kế hoạch chốngPháp. Vua Hàm Nghi và TônThất thuyết giao cho Nguyễn Hữu Cương ra bắc chiêu tậpquân sĩ mạnh giỏi, huấn luyện đưa vào Huế bảo vệ kinh thành. Ông phụng lệnh rabắc, tới Quảng Bình thì được tin kinh thành Huế thất thủ, vua Hàm Nghi xuốngchiếu Cần Vương.

Tới Bắc Kì,Nguyễn Hữu Cương đi Hưng Hóa là trung tâm kháng chiến thời đó. Ông đã được gặpNguyễn Quang Bích, Tống Duy Tân, Vũ Hữu Lợi, Phan Đình Phùng, đề đốc Đinh Trạch,Đốc Ngữ, Đề Kiều... Các ông đã họp cuộc họp quan trọng tại làng Cố Đô huyện QuốcOai, tỉnh Sơn Tây nhất chí hưởng ứng chiếu Cần Vương và chia nhau về các địaphương mộ quân chống Pháp. Khi về đến địa phương, Nguyễn Hữu Cương chiến đấu trựctiếp dưới quền của đô thống Tạ Hiện và được cử giữ chức Tán Tướng quân mặt trậnThái Bình. Nguyễn Hữu Cương đã chỉ huy nghĩa quân đánh nhiều trận lớn gây cho địchnhiều thiệt hại nặng nề.

Toàn quyềnPôn-bê mời ông ra làm án sát tỉnh Hưng Yên, ông không nhận, công sứ Nam Định mờiông ra làm tri phủ Kiến Xương, ông từ chối. Ông mở trường dạy học làm thơ, naycòn tập Mai Hồ thi thảo gồm 80 bài và tập họa cảo Mặc Hý.

Ông bị mậtthám Pháp theo dõi song vẫn có nhiều cuộc tiếp cúc với các nhà chí sĩ yêu nướcnhư Trần Xuân sắc, Phan Bội Châu, phó bảng Ngô Đình Chí (Thanh Hóa), tú tàiChu Lê Hành (Hưng Yên), Đặng Đoàn Bằng (Thành Thiện- Nam Định), phó bảng NguyễnSinh Sắc (Nghệ An). Năm 1904, giáo sư Nhật Bản Thạch Xuyên Thị Sỹ Nguyên tôngtới nhà ông trao đổi về việc chấn hưng Nhật Bản. Những cuộc thăm hỏi, bàn luậnthời cuộc của các nhà chí sĩ đã tạo điều kiện cho Nguyễn Hữu Cương tiếp xúc vớicác tác phẩm của Khang Hữu Vi, Lương Khải Siêu (Trung Quốc) và bản dịch về triếthọc, văn học của Rút Xô, Mông-te-xki-ơ, Tôn xtôi, Ban-zac theo các bản dịch ratiếng Trung Hoa.

Khi Phan BộiCHâu phát động phong trào Đông Du, Nguyễn Hữu CƯơng đã cho nhiều con cháu xuất dương. Ông cùng các văn thân, sĩ phutrong tỉnh còn mở cuộc vận động quyên góp tài chính cho phong  trào. Các ông đã mở hiệu buôn ở  Đông Động (Đống Năm- Đông Hưng, Thành Mỹ (Tri Lai- Vũ Thư), cửa hàng chợ mới ông Đồng (Luật Chung- Kiến Xương), cửa hàngĐồng Sâm (Kiến Xương), cửa hàng Cổ Rồng (Phong Công, Tiền Hải), các cửa hàngtrên đều góp tiền vào quỹ Đông Du.

Nguyễn HữuCương có mối liên hệ chặt chẽ với trường Đông Kinh nghĩa thục ngoài Hà Nội.Tháng 3 năm 1907, ông đã tập hợp nhiều nhân sĩ tiến bộ ở Thái Bình vận độngthành lập Đông Kinh nghĩa thục ở Thái Bình.

Năm 1908, ởTrung kì có phong trào chống thuế rộng lớn thì tại Thái Bình, Nguyễn Hữu Cươngcũng đi vận động, diễn thuyết ở những nơi công cộng trong tỉnh kêu goi mọi ngườichống thuế. Không những thế ông còn đứng đơn khiếu nại đòi giảm thuế cho ngườidân.

Cũng trong năm1908, Nguyễn Hữu Cương cùng Lê Đại, Vũ Hoàng (Bảy Quang). Tư Quyền (Huần Quyền),Dương Bá Trác, Hoàng Tăng Bí (Bảng Bí)...liên lạc với lính làm bếp trong quânđội Pháp lập mưu đầu độc binh lính, sĩ quan Pháp ở Hà Nội, liên lạc với nghĩaquân Yên Thế đem quân về đánh Hà Nội. Kết quả làm 200 sĩ quan và hạ sĩ quanPháp bị đầu độc. Thực dân Pháp đã đàm áp đẫm máu lực lượng tham gia bạo động,lùng bắt các lãnh tụ phong trào. Giặc Pháp không đủ chứng cứ nên không bắt đượcông.

Nguyễn HữuCương ở trong nước vẫn liên lạc với Nguyễn Thiện Thuật, Phan Bội Châu để bàn kếhoạch cứu nước, cứu dân. Nhà cầm quyền Pháp đã bắt Nguyễn Hữu Cương đem xuống HảiPhòng, đưa xuống tàu đầy biệt xứ vào Cần Thơ. Ngày 12/5/1912 Nguyễn Hữu Cương mấtở Cần Thơ.