Heuslers Gsetz
Heuslers Gsetz – der Name hets vom Basler Germanischt Andreas Heusler (1865–1940) – heisst e Reglen us der Phonetik vo den alemannische Dialäkt. Nach dere Regle wärde Fortis u Lenis nume denn underschidlech usgsproche, we zringsetum stimmhafti Lute stöh. Stimmhaft sy i den alemannische Dialäkt nume Vokalen u Sonorante (/m/, /n/, /ŋ/, /l/, /r/, /ʋ/, /j/ u /w/).
Byspil us em Züridütsche
Ds Züridütschen underscheidet zwüsche der Fortis /t/ u der Lenis /d̥/, z. B. i de Wörter /tɒːɡ̊/ Tag und /d̥i/ di ‘dich’.[1] We zringsetum stimmhafti Lute stöh, de spricht me die beide Luten ou würklech verschiden uus:
- /ən tɒːɡ̊/ (en Tag) wird usgsprochen als [ən tɒːɡ̊]: Vor em /t/ steit der stimmhaft /n/, nach em /t/ der stimmhaft /ɒː/.
- /fyr d̥i/ (für di) wird usgsprochen als [fyr d̥i]: Vor em /d̥/ steit der stimmhaft /r/, nach em /d̥/ der stimmhaft /i/.
We dergäge mindistens ei stimmlose Lut dervor (oder dernah) steit, de verschwindet der Underschid u me spricht die beide Lute genau glych uus:
- /d̥ə z̥æb̥ tɒːɡ̊/ (de säb Tag) wird usgsprochen als [d̥ə z̥æp tɒːɡ̊]: Nach em /t/ steit zwar der stimmhaft /ɒː/, aber dervor der stimmlos /b̥/.
- /heb̥ d̥i/ (heb di) wird usgsprochen als [hep ti]: Nach em /d̥/ steit zwar der stimmhaft /i/, aber dervor der stimmlos /b̥/.
Übrigens isch es reini Konvention, das men i dene Fäll, wo der Underschid verschwindet, d Ussprach als [t] agit. Me chönnt grad so guet [d̥] schrybe ([d̥ə z̥æb̥ d̥ɒːɡ̊] bzw. [heb̥ d̥i]) – wil’s ja äbe kei Underschid git.
Gältig
Die Regle gilt für alli alemannische Dialäkt, wo Fortis u Lenis underscheide. Müglecherwys gilt si ou für entsprächendi bairischi Dialäkt.
Betroffe sy alli Lute, wo i Fortis-Lenis-Paar ufträte, also: /b̥/ – /p/, /d̥/ – /t/, /ɡ̊/ – /k/, /v̥/ – /f/, /z̥/ – /s/, /ʒ̊/ – /ʃ/, /ɣ̊/ – /x/, /m/ – /mː/, /n/ – /nː/, /r/ – /rː/, /l/ – /lː/.
Vermuetlech isch Heuslers Gsetz e sehr en alti Regle. Scho im Althochdütsche het mit Notkers Alutgsetz e verglychbari Regle ’gulte. Är het nämlech – vereifacht gseit – b, d u g am Wortafang dür p, t u k ersetzt, we dervor e stimmlose Lut isch gstande:[2]
- ter brûoder: Vor em b steit der stimmhaft r.
- tes prûoder: Vor em p steit der stimmlos s.
Forschigsgschicht
Die Reglen isch vom Andreas Heusler eso formuliert worde:
- [S]timmlose Lenis und Fortis bewahren ihre gegensätzliche Natur nur in sonorer Umgebung.[3]
Är het zwar druf higwise, das scho der Jost Winteler die Regle het beobachtet gha.[4] Trotzdäm het sech d Bezeichnig Heuslers Gsetz etabliert.[5]