Bavaro sudtirolés

Un 69,15% d'os habitadors d'a provincia autonoma de Bozen tien como luenga materna l'alemán. En a vida privada y publica predomina l'uso d'o dialecto bavaro sudtirolés, mientres que l'alemán stándard en a suya variedat austriaca remane como l'idioma amostrau en a escuela, usau en a comunicación escrita y en os ambitos oficials. Asinas existe una situación de diglosia.

Dende o punto d'anvista lingüistico o dialecto sudtirolés ye homochenio con o nortirolés y se puet clasificar como bavaro meridional.^[1] En iste sentiu sería muito mas correcto parlar d'un unico dialecto tirolés, que se charra a os dos cantos d'o paso d'o Brennero.

A parla sudtirolesa tien manimenos bels rasgos que la fan diferent, particularment debiu a la influyencia de l'italiano. En o curso d'o tiempo ha preso palabras de l'italiano que no se troban en l'alemán stándard ni en l'austriaco.

O dialecto sudtirolés ye muit diferent de l'alemán stándard. Asinas o tirolés "Wås isch'n des?" (en aragonés "Qué ye isto?") corresponde a l'alemán "Was ist denn das?", estando una posible respuesta "I woas nett" (en aragonés "No lo sé"), en alemán "Ich weiss es nicht". D'atra man existen tamién notables variedaz lingüisticas entre as diversas microrrechions d'a provincia, asinas por eixemplo o dialecto d'a val Pusteria se diferencia sensiblement d'o dialecto d'a val Venosta. Isto ye porque as isoglosas d'as parlas tirolesas siguen a endrecera norte-sud, fendo mas parellano o dialecto d'a val Pusteria a o dialecto d'a val de l'Inn y o dialecto d'a val Venosta a las parlas d'o districto de Landeck, en Austria.^[2] As parlas linguisticament mas conservadoras se troban en as vals laterals, como por eixemplo a valle Aurina, a val d'Ultimo u a val Sarentina, mientres que en o centro, mas urbanizau, a tendencia a la normalización baixo a base de l'alemán stándard ye muito mas cerenya.^[3]

Manimenos os diferents dialectos tiroleses, como a mayor parti d'os dialectos austro-bavaros, son mutuament intelichibles y os suyos parlants pueden comunicar-sen entre sí parlando cadagún o suyo propio dialecto.

L'uso mayoritario d'o dialecto vernaclo sí que fa que a población de luenga italiana, que nomás ha estudeau en a escuela l'alemán stándard como segunda luenga, trobe muitas dificultaz ta comunicar-se con o suyos compatriotas de luenga chermana, que en as relacions socials fan servir muito mas o tirolés que l'alemán stándard (que se percibe como una luenga prou "culta" y distant ta o suyo uso en a vida cutiana). En o caso d'os chermanofonos no se produce o fenomeno inverso, ya que os tiroleses italianofonos, provenients d'atras rechions, emplegan mas que mas l'italiano stándard en a vida cutiana, y amás l'italiano s'amuestra como segunda luenga en as escuelas de luenga chermana. Manimenos, mesmo entre as cheneracions italianoparlants mas chóvens o conoiximiento d'o dialecto sudtirolés ye prou difuso.

Bi ha cuantos autors sudtiroleses en luenga alemana, entre éls por eixemplo Norbert Conrad Kaser y Joseph Zoderer, han feito servir o dialecto sudtirolés en cuentas de l'alemán stándard en beluna d'as suyas obras. Se tracta cheneralment de textos de poesia lirica.^[4]

L'uso de palabras italianas, u adaptadas de l'italiano, s'ha estableixiu en a luenga cutiana, mas que mas en as zonas urbanas, a on a presencia de sudtiroleses de luenga italiana ye prou gran. Mesmo en o luengache administrativo se fan servir a sobén termins italianos en cuentas d'os correspondients alemans.

Cal destacar que, en a luenga parlada diariament (que ye a mas viva), ye habitual (y prou estendillau) fer servir esprisions y faltadas italianas ta enfatizar una frase, lo que no se troba como ye de dar en l'alemán stándard ni en atros dialectos bavaros. Dos exemplos son l'uso d'a palabra "drkazzt/inkazziert" (en italiano "incazzato") y l'uso d'a palabra "fregiert", evidentement derivada de l'italiano "fregato". Tamién ye d'atra man frecuent intercalar "dai" (en aragonés "de") en as frases en dialecto sudtirolés.

En o lenguache chovenil sudtirolés se fan servir tamién palabras italianas ta prevocar u ta redir-se-ne d'a manca de conoixencia de l'italiano, como por eixemplo decir a os amigos "ragazzi" (en aragonés mesaches), cuan en tirolés s'usaría "Buabn", que significa chustament mesaches u "Mandr" que significaría sinyors.

Entre os anyos 2002 y 2005 a editorial alemana Egmont Ehapa Verlag ha pubblicau tres volumens en dialecto sudtirolés d'as aventuras d'Asterix (Mundart - Asterix af Sidtiroulerisch), con os títols Asterix ba d'r Naia (n. 48 en setiembre de 2002 - títol en aragonés Asterix lechionario), Asterix isch kesslun (n. 53 en setiembre de 2003 - títol en aragonés Asterix y o caldero) y Olls Lai Lolli (n. 60 en agosto de 2005 - títol en aragonés Asterix y a biraga). Un atro cómic (Asterix os laurels d'o César) ha estau traduciu en 2014 con o títol Willsch wettn?^[6].

• (de) Karl Kurt Klein, L. E. Schmitt, Tirolischer Sprachatlas. Tyrolia Verlag, Innsbruck 1965–1971.
• (de) Gerhard Riedmann, Die Besonderheiten der deutschen Schriftsprache in Südtirol. Mannheim 1972.
• (de) Josef Tscholl, Die jetzige Südtiroler Mundart in Wortschatz und Struktur. Bressanone 2001. ISBN 88-85831-61-3
• (de) Hanspeter Demetz, Lexikon Südtirolerisch-Deutsch, Bolzano, Rætia, 1996. ISBN 88-7283-089-3
• Martina Zambrelli, Interferenze lessicali in situazioni di contatto linguistico: Il caso dell'Alto Adige-Südtirol. Tesi d'o curso d'Etnolingüistica 2003/04 d'a Universitat de Venecia (pdf)
• (de) Heidemaria Abfalterer, Der Südtiroler Sonderwortschatz aus plurizentrischer Sicht. Lexikalisch-semantische Besonderheiten im Standarddeutsch Südtirols. Innsbruck 2007. ISBN 978-3-901064-35-7
• Simone Ciccolone, Lo standard tedesco in Alto Adige: l'orientamento alla norma dei tedescofoni sudtirolesi, Milano, LED, 2010. ISBN 978-88-791-6463-4

• Bavaro tirolés

• (de) Das Südtiroler Dialekt-Wörterbuch
• (de) Tiroul: Deine Namen