Catalán tortosín

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Tortosín
Tortosí
Variedaz d'o catalán

Localización d'o tortosín
Localización cheografica
Estau{{{estau}}}
País Catalunya
Aragón
País Valenciano
Rechión{{{rechión}}}
Parlau enTierras de l'Ebro
Lugars principalsTortosa
Atras denominacions{{{atras denominacions}}}
Charradors
Oficial en{{{oficial}}}
Reconoixiu en{{{reconoixiu}}}
Regulau por{{{regulau}}}
Vitalidat
Literatura
Escritors principals
Rasgos dialectalsCatalán nordoccidental
Clasificación lingüistica
Indoeuropea
ISO 639-1{{{iso1}}}
ISO 639-2{{{iso2}}}
ISO 639-3{{{iso3}}}
SIL{{{sil}}}

Lo tortosín[1], tamién dito valenciano de transición, ye una parla de transición entre los dialectos valenciano y catalán nordoccidental.

Extensión cheografica

Comprene o Mayestrato Viello (fueras d'Adzaneta, pero a mes Chodos), los Puertos de Moriella (fueras d'Olocau del Rei, castellanoparlant), lo Matarranya, Mezquín-Guadalop, lo Montsià, lo Baixo Ebro, la Tierra Alta y la Ribera d'Ebro a lo sud de lo Pas de l'Ase.

La parte norte de la Ribera d'Ebro (a lo norte de lo Pas de l'Ase), Fayón, bellas zonas de lo Priorato y de lo Baixo Campo y talment dica Mequinenza bi ha autors que las incluyen. Son parlas de transición ta atras formas de catalán nordoccidental u ta lo catalán de Tarragona, y no tienen doncas totas las caracteristicas de lo subdialecto tortosín.

Caracteristicas lingüisticas

Con respecto a los caracters chenerals de lo catalán nordoccidental lo tortosín ye diferent en bellas cosas.

Fonetica

Vocalismo

  • /a/ tonica en contacto con palatal = ['ʎɛrk], ['ɛjɣwa], ['jɛjo] (veyer: palatalización).
  • /a/ postonica final = [a]: ['pɔrta], ['dɔna]; [ɛ]: ['pɔrtɛ], ['dɔnɛ], ['mesṯrɛ] (masculín: ['mesṯre]) (veyer: harmonía vocalica).
  • /e/ atona > [i] contacto con palatal (no ye sistematico) = senyor [si'ɲo] (veyer: palatalización)
  • Se conserva a prenunciación antiga en bellas palabras como faena, que en catalán moderno ye feina.[2]

Consonantismo

  • DY, I, BY, GY
    • Intervocalicos: CORRIGIA, PEIORE, MAIORE, BAUBIA = [jʒ]: [ko'rejʒa], [pi'ʒo], [maj'ʒo], ['bɔjʒa] (veyer: palatalización)
    • Finals: RUBEU, PODIU = [ʧ]: ['rɔʧ], ['puʧ] (veyer: palatalización)
  • /v/ vi, vaca = en Paüls y en Caneto: [v]; en toz los atros puestos: [b] (veyer: betacismo)
  • Progresiva palatalización de los fonemas africatos alveolars: dotze > [dodʒe], pots > [pɔtʃ].
  • Lo grupo -tll- de lo catalán stándard no fa palatalización y se prenuncia -tl- en Tortosa y redolata: batle.,[2] u -l- en lo Matarranya.

Morfolochía

Bi ha deseparación entre los tres demostrativos, en especial los tres determinants: est(e), eix(e) y aquell.[3] Los tres pronombres demostrativos neutros tamién a sobén se conservan, en especial en la parte meridional y occidental: açò, això, allò, a l'igual que los adverbios ací, aquí/astí/ahí, allí/allá.

Lexico

Bi ha paralelismos con lo valenciano y balear:

  • besada (petó en catalán stándard)
  • calces (mitges en catalán stándard)
  • faldetes (faldilles en catalán stándard)
  • torcar (netejar en catalán stándard)
  • endívia[3] (escarola en catalán stándard)

Bi ha paralelismos con lo valenciano:

  • De bades (de baldes en aragonés y castellano d'Aragón)
  • galtada (bufetada en catalán stándard)
  • bancal (feixa de terra en catalán stándard)
  • xeic/xec (vocativo)

Bi ha aragonesismos:

  • acotolar
  • lligallo
  • manyo (chirmán gran, d'etimolochía polemica, que puet provenir de lo latín MAGNUS u estar una derivación de chirmano/hermano como o mexicano mano.

Bi ha palabras chenuinas:

  • Certinitat (certesa en catalán stándard)
  • ado (àdhuc en catalán stándard)
  • escuranda (vaixella bruta en catalán stándard)
  • vamà que (potser que en catalán stándard)
  • baldana (botifarra en catalán stándard)
  • maldar (renyar en catalán stándard)
  • pesteta (bitxo en catalán stándard)
  • dolent (malalt en catalán stándard)
  • bacó (porc en catalán stándard)
  • xompo (feixuc en catalán stándard)
  • panís (moresc en catalán stándard)
  • rabera (ramat en catalán stándard)
  • rendilla (mosquín petit)

Literatura

O subdialeuto tortosín ye emplegato en as hotas tortosinas, un estilo de hota que entantes yera estendillato por as Tierras de l'Ebro, Matarranya y Norte de Castellón.

O grupo comico-musical El Quico, El Celio i el Mut de Ferreries fan cancions y actuacions en tortosín.

Referencias

Vinclos externos


Variedatz d'o catalán
Catalán occidental
Apichat | Leridano | Pallarés | Ribagorzano | Tortosín | Valenciano meridional | Valenciano alicantín | Valenciano septentrional
Catalán oriental
Alguerés | Capcinés | Central | Ibicenco | Malloquín | Menorquín | Rosellonés | Septentrional de transición | Tarraconense