Sarrampión

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

O sarrampión[1][2][3] ye una malotía infecciosa propia d'o ser humano causada por o virus d'o sarrampión, un paramixovirido d'o chenero Morbillivirus.

Piel d'una persona afectada por o sarrampión.

Ye una malotía a-saber-lo infecciosa, con muita capacidat de propagación, que brinca d'una persona ta una atra por contacto fisico con as erupcións d'a piel u con os fluidos contaminaus. Enantes de que existise vacuna a la contra, o sarrampión produciba pasas infecciosas por cada dos u tres anyos. Se calcula que moriban de sarrampión arredol de 2 millons de personas por cada anyo.[4] A suya incidencia a livel mundial ye baixando por as campanyas de vacunación.[4]

Simptomas

Tacas de Koplik en un ninón a qui le ye puyando o sarrampión.

O sarrampión tiene una primer fase asimptomatica, en a cual o pacient que ha contraiu o virus no presenta garra simptoma. En ista fase asimptomatica o pacient ya principia a contachiar o virus, anque por no mostrar trazas gosa pasar desapercibiu, o que contribuye a que se propague a pasa. O primer simptoma amaneix entre diez y doce días dimpués de prener contacto con o virus, y ye la fiebre. Atros simptomas d'ixes primers días son a rinorrea («moquera d'augua»), a tos, os uellos royos y piquetas/taquetas blancas y royas en a cara d'adintro d'as galtas («tacas de Koplik»[5]).

Bels días dimpués amaneix o exantema, simptoma caracteristico, que ye l'aparición de milenta granez y picas royas en o cuello y o peto, que dimpués se fa cheneral y plega dica las plantas d'os piez y as palmas. Dende que se pilla o virus dica que amaneix o exantema en a piel pasan entre siet y decihueito días, y a rasmia le'n dura entre cinco y seis mas, dica que marcha.[4] A malotía ye contachiosa en tot ixe tiempo (mas de 20 días en total).

Virulencia y epidemiolochía

Anque o sarrampión no ye una malotía letal de regular, as muertes son derivadas de complicacions asociadas con o desenvolique d'a malotía. Eixemplos de complicacions que a sobén se troba asociadas con o sarrampión son a ceguera, a encefalitis, a diarrea, y as infeccions d'oyiu y respiratorias como a neumonía. A mayoría de muertes son entre ninos menors de cinco anyos y entre adultos de mas de trenta.En poblacions con malnutrición y en especial entre as que no tienen prou vitamina A y sin atención sanitaria adecuada, o sarrampión fa entre un 3 y un 6% de muertes. En personas en crisi humanitaria y mas que mas entre as desplazadas, a mortalidat puede puyar dica o 30%. As mullers en estau que no s'haiga immunizau (por vacunación u porque ya haigan pasau a malotía antes) son especialment vulnerables, y os risgos incluyen malformacions en a criatura u que se les faiga un aborto espontanio.

A gran mayoría d'as muertes por sarrampión son en países en vías de desembolicar-se, y mas que mas en bella zona d'Africa y d'Asia. Mas d'un 95% d'as defuncions por sarrampión se fan en países con baixos ingresos per cápita y con infraestructuras sanitarias deficients.[4] As pasas de sarrampión pueden arribar a fer mortaleras en os países que sufren desastres naturals u conflictos. L'amotilonamiento de personas en os campos de refuchiaus u de concentración fa augmentar a-saber-lo lo riesgo d'infección.

Prevención

A prinicpal mesura de prevención contra o sarrampión ye a vacunación sistematica d'a población. Como ye una malotía que gosa afectar a chóvens y adultos por igual, en as campanyas se vacuna a toz. A vacuna d'o sarrampión se metió en servicio en 1963, y dende 1978 fa parte d'o calendario de vacunación infantil en Espanya, en primeras como vacuna mono-valedera y dende 1982 como parte d'a triple virica, en a cual va en chunto con a d'a rubeola y a d'as paperas.[6]

O sarrampión nomás tiene un serotipo conoixiu, por o cual ye una malotía que se podría erradicar.[6] En 2010, a OMS dictó diferents fitas en o camín pa erradicar o sarrampión, entre as cuals se pretendeba librar a cuatro rechions mundials d'a OMS d'esta malotía en 2015 y as cinco en 2020.[4] O continent americano ha estau dica l'inte la sola rechión d'a OMS que s'ha declarau libre de sarrampión, en 2016, gracias a las campanyas de vacunación.[7] Manimenos, en febrero de 2019 un nino francés que feba turismo con sus pais presentó a fase simptomatica d'esta malotía en Costa Rica. Os pais d'o nino feban parte d'o movimiento anti-vacunas.[7]

En a cultura popular

  • Ye un sarrampión: expresión que se diz d'una persona especialment mala.
  • Siete veces sarrampión, a zaguera ta o fondón. Mazada replegada por Moneva en Adauesca (Semontano de Balbastro), con o sentiu de que si una malotía le pilla mas d'una vegada a una persona, rematará por morir d'ixo.[8] Aliaga la documenta como Sarrampión, a las tres veces al fondón.[9]

Variants d'a palabra

En chistabín se documenta a forma variant zarrampión,[10] pero tamién a común sarrampión.

Referencias

Bibliografía

Se veiga tamién

  • Picueta.
  • Vergoleta loca u varicela.
  • Disipela.

Vinclos externos