Hendaia

La ciudá ta na frontera col País Vascu (España) y ye aledaña a la ciudá vasca d'Irún (Guipúzcoa). Ye conocida históricamente por ser la ciudá onde s'entrevistaron Franco y Hitler en 1940. Llenda al norte col mar Cantábricu, al este y al sur con Urruña y al oeste col ríu Bidasoa y la Badea de Chingudi, que la dixebra d'España (Irún y Hondarribia).

Hendaya adquirió la so independencia de la parroquia d'Urruña en 1598, coincidiendo cola construcción de la ilesia de San Vicente, cola autorización concedida pol obispu Bertrand Etchaux.^[2]

Hendaya como ciudá fronteriza ente Francia y España, foi escenariu de les munches guerres ente les dos naciones. Na Guerra francu-española, la ciudá foi de volao ocupada polos españoles, en setiembre de 1636.^[3]

Na fortificación de la Isla de los Faisanes, que s'asitia nel ríu Bidasoa, roblóse'l Tratáu de los Pirineos en 1659. Esti Tratáu punxo fin a décades de guerres intermitentes ente Francia y España.

Sía comoquier, el pueblu aguantó a la so destrucción a pesar de l'actividá militar fronteriza. Sicasí, ye de mentar qu'en 1793, l'exércitu español afaró totalmente la ciudá. Esto fizo que la llocalidá sufriera una enorme perda^{[ensin referencies]}.^[4] Dempués d'esi sucesu, el pueblu foi reconstruyíu y convirtióse nel llugar de nacencia del estilu arquiteutónicu neo-vascu.^[4] Na Guerra de los Pirineos (1793-1795), o nel periodu previu a tomar de gobiernu de Napoleón, el pueblu foi niveláu, como describió en 1799 por Wilhelm von Humboldt.^[5]

Per otru llau, testigu del so pasáu, el fuerte Gaztelu Zahar foi destruyíu y reconstruyíu delles vegaes por causa de les numberoses batalles ente Francia y España. Foi enguapecíu colos trabayos de Vauban, del que recibía'l so nome. Anguaño, n'el so allugamientu atopa'l frontón principal del pueblu, llamáu de la mesma: “Gaztelu Zahar”, construyíu en 1899.^[4]

L'abolición de les provincies franceses, la Guerra de los Pirineos, la derogación de los fueros, regla principal, nos distritos vascos españoles, la rotura de la fluidez del comerciu tresfronterizu y la convivencia natural de la llingua vasca produció que les comuñes asitiaes alredor del ríu Bidasoa y de la Badea de Chingudi fueron estremaos por una frontera española-francesa.

El 22 d'ochobre de 1863, el ferrocarril llegó a Hendaya, según tamién llegó pel llau español, averándose asina a la frontera del Bidasoa. El 15 d'agostu de 1864 inauguróse'l primer tren Madrid-París, teniendo estación en Hendaya, que reformó'l paisaxe humano y urbano de la ciudá, provocando un rápidu desenvolvimientu.^{[ensin referencies]} Hendaya empezó a destacar como un centru internacional y un balneariu en vacaciones pa les élites, siguiendo'l modelu de Biarritz (1854), a mediu camín ente San Sebastián y Biarritz. En 1913 el ferrocarril vascu-español abrió'l serviciu de la llinia de mariña dende San Sebastián a la estación d'Hendaya. Foi conocíu más palantre como "topu" polos numberosos túneles esistente a lo llargo del so trazáu.^[6]

A finales del sieglu XIX, los conflictos territoriales, anque nun fueren bélicos, siguieron. En 1873, con oxetu d'evitar incidentes ente los pescadores de los dos orielles del Bidasoa, creóse una estación naval en Hendaya, onde Pierre Loti, autor de “Ramuntxo”, foi'l comandante de la mesma a partir de 1891, y destinóse una embarcación llamada chalupa que cumplía les funciones de para vixilancia del ríu. El 30 de marzu de 1879, roblóse la “delimitación de les xurisdicciones francesa y española nes agües de la badea de Higuer”.^[7] Les agües d'una zona más próximes a la vera española quedaron so xurisdicción española y les más próximes a la vera francesa so xurisdicción francesa, ente que na amplia zona central alcordóse una xurisdicción compartida.^{[ensin referencies][8]}

Coles mires de evitar estos enfrentamientos y torgar que'l castru convertir nun terrén ensin llexislar, los dos estaos decidieron partise la xurisdicción de la mesma cada seis meses (de forma rotatoria). Mientres esti periodu, tienen d'asumir el caltenimientu y control de la isla.

Per otru llau, hasta 1936, tanto persones como mercancíes teníen de pagar un peaxe pa trespasar la ponte fronteriza que dixebraba les llocalidaes de Irún y Hendaya.^[7]

Sicasí, esta rivalidá sume progresivamente nel sieglu XXsobremanera mientres la guerra civil española (1936-1939). Dende'l principiu de la guerra, Hendaya foi abellugu d'españoles que fuxíen de la mesma.^[9] Concretamente, la princesa de Faucigny punxo a disposición la so villa de Haizabia a 200 neños que taben güérfanos o enfermos.^[7]

Mientres la II Guerra Mundial, el xeneral Francisco Franco declaró la neutralidá española cuando dio empiezu la guerra, en setiembre de 1939, pocos meses dempués de llograr la victoria na Guerra Civil. Camudó la so vinculación col conflictu cuando, en xunu de 1940, pasó a defender la condición de "non batallosu" d'España. El 23 d'ochobre d'esi añu produció un alcuentru ente a entrevista histórica ente Ramón Serrano Suñer, Francisco Franco, Adolf Hitler y Joachim von Ribbentrop, que tuvo llugar en Hendaya, dientro del territoriu francés ocupáu pol III Reich. L'oxetu del alcuentru, que se produció nel interior d'un tren blindáu aparcáu na terminal de ferrocariles d'Hendaya, yera axustar la participación d'España na II Guerra Mundial xunto a les potencies del Exa Roma-Berlín-Tokiu. El réxime franquista solicitara primeramente'l llogru de Xibraltar y tol territoriu de Marruecos, en cuenta de la so belixerancia. Sicasí, Franco acotó mientres la xunta les dificultaes económiques que torgaben la intervención española nel conflictu, razón pola cual dambes partes nun llegaron a alcuerdos d'importancia. España foi neutral oficialmente mientres los siguientes cinco años de la guerra, anque en gran midida foi un tao pro-Exa. Más tarde, Adolf Hitler diría de felicidá entrevista que "antes de volver entrevistame con Franco prefiero que me saquen les mueles".^[10]

Al respective de la frontera ente España y Francia nun volvió abrir se hasta 1948, añu nel cual restablecióse la llinia ferroviaria París-Irún.

Ferrocarril

Nel Bulevar del Xeneral De Gaulle atópase la estación d'Hendaya (en francés Gare de Hendaye), propiedá de SNCF y esplotada por SNCF y RENFE.

Esti tipu de terminal ferroviaria ye lo qu'en Francia se denomina una estación fronteriza (en francés gare-frontière) y n'español una estación internacional por confluyir dos anchos de vía distintos; per un sitiu, el de les llinies interiores de Francia, con anchu internacional o UIC (1435 mm), y, por otru, el de les llinies que vienen d'España, con anchu ibéricu (1668 mm). De los ferrocarriles franceses lleguen los trenes TER Aquitaine, TGV, y Intercités; y de los españoles, los trenes Talgo, Alvia y Arcu procedentes de Madrid, Barcelona, La Coruña, Vigo o Lisboa.

Allegante a ésta atopa la terminal oriental de la llinia de Metro Donostialdea que trescurre hasta Lasarte pasando pel centru de San Sebastian, son esplotaes por EuskoTren. Nesti casu'l tendíu ye d'anchu métricu (1000 mm).

Marítimu

Tamién esiste un barcu que crucia dende la zona portuaria hasta Hondarribia nun pequeñu trayeutu de 5 minutos.

En campu d'azur, una ballena de plata, nadante sobre un mar del so color natural, y surmontada de tres arpones d'oru, puestos dos en sotuer y unu en palu, acompañaos nel xefe d'una corona real d'oru, chada de les lletres H y Y de sable.

Tabla demográfica

Fuentes : Hasta 1999, Ldh/EHESS/Cassini. Dende 2004, INSEE.

Gráfica demográfica dende 1793 hasta 2012

Fuentes : Hasta 1999, Ldh/EHESS/Cassini. Dende 2004, INSEE.

• Miguel de Unamuno tres les sos constantes crítiques al rei Alfonsu XIII y a Miguel Primo de Rivera, entá siendo indultáu'l 9 de xunetu de 1924 poles autoridaes españoles del so destierru a Fuerteventura, decide desterrase voluntariamente a París y de siguío a Hendaya.^[11]

Nacíos nel sieglu XVI *

Martín Guerre, nacíu en 1524 en Hendaya, foi un llabrador francés del Sieglu XVI. Años dempués d'habese separáu de la so familia, un impostor usurpó'l so llugar y vivió cola muyer y fíu de Martín. Al ser la identidá del impostor cuestionada y en remaneciendo'l verdaderu Martín, l'impostor foi esmazcaráu y executáu.

Nacíos nel sieglu XVIII *

Étienne Pellot, nacíu en 1765 en Hendaya y fináu nesta mesma llocalidá en 1856, foi un corsariu francés.

• Joachim Labrouche, nacíu en 1769 en Hendaya y fináu en 1853 en Saint-Jean-de-Luz, foi un políticu francés.

Nacíos nel sieglu XIX

• Antoine d'Abbadie, nacíu en 1810 en Dublín y fináu en 1897 en París foi, ente otres coses, esplorador, xeógrafu, arqueólogu, astrónomu y llingüista, amás d'alcalde d'Hendaya, llugar ónde vivió. Esto últimu atestiguar el Castiellu de Abbadie, qu'él mesmu concibió.

• Pierre Loti, nacíu en Rochefort en 1850 y fináu en 1923 en Hendaya, foi un escritor francés.
• Ferdinand Camín (1853-1933), alcalde d'Hendaya mientres la Primer Guerra Mundial, ye célebre por dar el so nome a una de les más relevantes resoluciones xudiciales del Conseyu d'Estáu de Francia, nomada como «el resolución Camino » de 14 de xineru de 1916 sobre l'escesu de poder del Estáu contra un cargu electu. Suspendíu de les sos funciones pol Prefeutu del So Pirinéu por escesu de poder», foi restituyíu pol Conseyu d'Estáu y de la mesma suspendíu'l Prefeutu. Esti resolución sentó xurisprudencia, siendo dende entós invocada con frecuencia.
• Xavier Desparmet-Fitzgerald, nacíu en 1861 en Béguey y fináu en 1941 en Hendaya, foi un pintor francés. Delles de les sos obres tán espuestes nel Muséu de Belles Artes de Burdeos y nel Muséu Vascu y d'Historia de Bayonne.^{[ensin referencies]}

Nacíos nel sieglu XX

• Xeneral Michel Fourquet (1914-1992). Proveniente d'una enraigonada familia hendayesa, héroe de la Resistencia francesa nes Fuercies aérees de la Francia Llibre sol seudónimu «Gorri» (Colloráu en vascu), dirixiría más palantre n'Arxelia a l'aviación que s'opondría al Intentu de golpe d'Estáu de los xenerales n'Arxel de 1961. Aportó a Xefe del Estáu Mayor de los Exércitos. Foi condecoráu por franceses, británicos y americanos, destacando les de «Compagnon de la Libération» y la Lexón d'Honor Gran Cruz de la Lexón d'Honor.
• Henri Sorondo, ex-xugador de rugbi nacíu en 1918 en Hendaya. Foi campeón de Francia col Biarritz Olympique en 1939.
• Michel Sorondo, nacíu en 1919 en Hendaya y fináu en 1976 en Montauban, foi un xugador francés de rugbi, xugando na Seleición de rugbi de Francia, Stade Hendayais, Section Paloise según na Union Sportive Montauban.
• Robert Basauri, nacíu en 1934 en Hendaya, ye un ex-xugador francés de rugbi, xugando na Seleición de rugbi de Francia y nel Sporting Club Albi.
• Fanny Vallon, nacida en 1941, ye una comediante francesa.
• Jean-Michel Esponda, nacíu en 1943 en Hendaya, ye un ex-xugador francés de rugbi, xugando na Seleición de rugbi de Francia y na USA Perpignan.
• Profesor Gilles Brücker, nacíu en 1946 en Hendaya. Profesor de salú pública. Direutor Xeneral del GIP Esther, rede de cooperación ente Francia y los Países en víes de desenvolvimientu na llucha contra'l SIDA. Dirixó mientres llargu tiempu l'Institutu de Veille Sanitaire (InVS), dependiente del Ministeriu de Sanidá francés. Ye amás unu de los fundadores del Médicos ensin fronteres y de Médicos del Mundu, presidiendo esta organización mientres dellos años.
• Frédéric Aranzueque-Arrieta ye un escritor hispanu-francés.
• Pauline Ado ye una surfista nacida en 1991 en Hendaya, onde empezó a surfear y onde inda mora. En 2009 ganó'l Campeonatu del Mundu junior.

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Hendaia.
• INSEE
• Páxina web de la ciudá d'Hendaya