Birinci Tiflis Kişi Gimnaziyası

1827-ci ildə Aleksandr Qriboyedov o zamankı məktəbin direktoru tərəfindən ona verilən "Tiflis zadəgan məktəbi haqqında məlumat" tərtib etdi. Bu məktub 8 avqust 1803-cü ildə ən yüksək rəsmi şəxs knyaz Pavel Sisianova təqdim edildi. Onun tərəfindən təsdiqlənmiş layihəyə görə 21 may 1804-cü ildə Tiflisdə rus və gürcü dillərinin tədrisi üçün yeni növ məktəb quruldu. 1807-ci ildə, tədris edilən elmlərə əlavə olaraq, alman və latın dilləri də öyrənilməyə başlandı. Bundan əlavə, məktəbi bitirənlər təhsilini davam etdirmək üçün xəzinə hesabına Moskva Universiteti Zadəganlar İnternat Məktəbində daxil olmaq hüququ əldə edirdilər.

1818-ci ildə məktəbdə 50–60 şagird təhsil alırdı. 1819-cu ildə məktəb kitabxanası yaradıldı.^[1]

26 il ərzində Tiflis Zadəgan Məktəbi Gürcüstanda yeganə dünyəvi məktəb idi. Bu zaman Solomon Dodaşvili və Dimitri Kipiani və Giorgi Eristavi burada təhsil alırdılar.

1830-cu ildə gimnaziya yaradılanda onun nəzdində pansionat açıldı və daha sonra gimnaziya şagirdlərinə təhsil ləvazimatları vermək üçün xeyriyyə cəmiyyəti yaradıldı.

1820-ci ildə məktəbdə Allahın Qanunu, rus, gürcü, türk (Azərbaycan), erməni, latın və alman dilləri, riyaziyyat, cəbr, həndəsə, Rusiya və Gürcüstanın tarixi, dünya tarixi, ümumi coğrafiya və rəsm dərsləri keçirilirdi.

Gimnaziya yarandığı gündən dərslik və dərsdənkənar ədəbiyyatla yaxşı təmin olunmuşdu. Gimnaziya kitabxanası İdarə Heyəti üzvlərinin xüsusi qayğısı altında idi. Məktəbdə XIX əsrin 80-ci illərinin ortalarında kitab fondu 15766 nüsxə təşkil edirdi. Çoxlu sayda kitablar xarici dillərdə idi; gimnaziyanın Leypsiqdəki kitab ticarəti şirkəti ilə birbaşa əlaqələri var idi. Bundan əlavə gimnaziya şagirdləri xarici dillərdə tamaşalar hazırlayırdılar. Orta məktəb şagirdlərindən ibarət orkestr mövcud idi. 1850-ci ildə gürcü teatrının qurucusu GeorgiEristavinin "Bölmə" əsəri ilk dəfə gimnaziyanın səhnəsində nümayiş etdirildi.

Ümumi fənlərə əlavə olaraq, gimnaziyada musiqi və rəqs, gimnastika və qılıncoynatma dərsləri keçirilirdi. Pravoslav və Erməni Qriqorian keşişləri, Roma Katolik və Lüteran pastorları, Yəhudi və İslam dini nümayəndələri dini dərslər tədris edirdilər.

Gimnaziyada hər kəs bilik əldə edə bilərdi, lakin tələbələrin sayı yüksək maaş və rus dilini yaxşı bilmək tələbi ilə məhdudlaşırdı.

1901-ci ildə tələbələrin ümumi sayı 890 nəfər idi. Onlardan ruslar — 358, gürcülər — 178, ermənilər — 239, azərbaycanlılar — 37, yəhudilər — 38, digər millətlərdən olanlar — 40 nəfər idilər. 1906-cı ildə gimnaziyada^[2] 918 şagird, 1913-cü ildə — 890 şagird təhsil almışdır.

Tiflis gimnaziyası kvotalara görə, Rusiya imperiyasının ali təhsil müəssisələrinə daxil olan şagirdlər hazırlayırdı. Belə ki, 1846-cı il üçün "Qafqaz təqvimi" nə görə, hər il dövlət hesabına Tiflis gimnaziyasından 5 məzun "İmperator Məktəbinə", "Moskva Lazarev İnstitutuna və Sankt -Peterburq Universitetinin Şərq Dilləri Şöbəsinə daxil olurdular. Eyni zamanda, 3 məzun "Dəmiryolları İnstitutu"na, 6-sı İnşaat Məktəbinə, 15-i "Konstantinovski Torpaq Araşdırma İnstitutu"na və Moskva Universitetinin Tibb Fakültəsinə 10 nəfər qəbul edilirdi.^[3]

1825–1831-ci illərdə şəhərin mərkəzində, keçmiş Çarskaya Meydanında A.İ.Melnikovun layihəsinə görə gimnaziya üçün bina inşa edilmişdir.^[4] А.Melnikovun layihəsi ətrafdakı binalar ilə kəskin ziddiyyət təşkil etmişdir, çünki Tiflisdə 1830-cu illərdə klassizm üslubunda tikilmiş sütunları, kilid daşları, tağları olan ayrı-ayrı binalar çoxluq təşkil edirdilər. Bu səbəbdən gimnaziyanın binası sonradan əhəmiyyətli dərəcədə yenidən qurulmuş formada qorunub saxlanılmışdır.

Mühəndis-poruçik Lixaryev tərəfindən tərtib edilmiş kişi gimnaziyasının ilkin layihəsi, nizamlı forması olmayan şəklində bir-birinə paralel olaraq yerləşən üç iki mərtəbəli binanın inşasını nəzərdə tuturdu. Tikililərin hər iki tərəfi əlavə tikililərlə əhatə olunmalı idi. Bu tikililərdə gimnaziyanın təsərrüfat bölməsi yerləşməli idi.

Melnikov, Lixaryevdən fərqli olaraq, gimnaziyanın ehtiyacları üçün lazım olan bütün əsas binaları ustalıqla birləşdirərək üç mərtəbəli gimnaziya binası hazırlayır. Həyət hissəsi iki yan həyətə və mərkəzi "təmiz" həyətə bölünürdü ki, oradan bağçaya aparan keçid var idi. Gimnaziyada bəzi şagirdlər üçün pansionat da vardı. Bu xüsusiyyət daxili binaların funksional qruplaşdırılması üçün əsas idi. Geniş zirzəmi mərtəbəsi xidmət işçilərinə, xörək bişirmək və anbarlar üçün ayrılmışdır. Birinci mərtəbədə, ön foyedə əlavə olaraq, iş otaqları, mətbəx, yemək otağı, kitab mağazası və digər otaqlar var idi. İkinci mərtəbə təhsil məqsədi üçün idi. Ortada ön fasad tərəfdən akt zalı, dəhlizin digər tərəfində sinif otaqları var idi. Üçüncü mərtəbə şagirdlərin yataq otaqları və digər ikinci dərəcəli məqsədlər üçün otaqlar yerləşirdi. Üçüncü mərtəbədəki pilləkən xüsusi bəzəklərlə bəzədilmişdi. Dəhlizlər onların sonunda olan üç hissədən ibarət böyük pəncərələrlə işıqlandırılırdı. İkinci təhsil mərtəbəsində, pəncərələr yarımdairəvi ucları ilə genişləndirilmişdi.^[5]

Gimnaziyada təhsil alanlar:^[6]

Həmçinin Dmitri və Nikolay Qumilyov (1900–1903) də gimnaziyada təhsil alıblar (qardaşlar əvvəlcə 2-ci Tiflis gimnaziyasına daxil oldular və çox keçmədən 1-ciyə keçdilər).^[7][8].

• 1841–1843, 1847–1849: İvan Vasiliyeviç Roskovşenko
• 1843–1847: İvan Grigorieviç Kuljinskyi
• 1849–1860: Karl Leontieviç Çermak
• 1861–1862: Nikolay Timofeyeviç Dementyev
• 1864–1868: Feodosi Dmitrieviç İlllyaşenko
• 1868–1874: Vladimir İvanoviç Jelixovski^[9]
• 1874–1902: Lev Lvoviç Markov^[10]
• 1902–1905: Yevgeni Fedoroviç Nyubling^[11]
• 1905–1911: İvan Evdokimoviç Gamkrelidze
• 1911–1913: Alman Germanoviç Genkel
• 1913–1916: Leonard İvanoviç Zubalov
• 1916–1921: Yakov Solomonoviç Guladze^[12]

• Mirzə Fətəli Axundov (Azərbaycan dili müəllimi)
• İvan İvanoviç Vostorgov (hüquq müəllimi, 1898-ci ilin avqustundan)
• Karl Fedoroviç Gahn (yunan və alman dili müəllimi; 1874-cü ildən)
• Leonard Petrovich Zagursky (tarix və coğrafiya müəllimi; 1850-ci ildən)
• Mixail Andreevich Zdanevich (1880-ci illərdə — fransız dili müəllimi; dərsliklərin müəllifi)^[13]
• İvan Kereselidze (rus dili və ədəbiyyatı)
• Aleksandr İliç Lilov (Rus ədəbiyyatı; 1867–1868)
• Mirzə Şəfi Vazeh (Azərbaycan dili və fars dilləri)
• Yoahim Konstantinoviç Romanov (Allahın Qanunu)
• Nikolay Vasileviç Sklifosovski (rəsm)
• Pyotr İosifoviç Umikov (gürcü dili)
• Nikolay Fyodoroviç Fokkov (Latın; 1868–1870)
• İ. A. Şestakov^[14]
• Viktor Antonoviç Martynovski (1870-ci illərdə — ədəbiyyat müəllimi; 1886–1890-cı illərdə — müfəttiş).^[15]

• Бабаджанова Аида. Возвращение в Тифлис. Учебные заведения (PDF) // Тбилисцы (rus). № 20. 2010. 3—4.