Qaraqalpaq dili
Qaraqalpaq dili (Қарақалпақ тили, Qaraqalpaq tili) — qaraqalpaqların danışdıqları dil. Qaraqalpaqstan Muxtar Respublikasının rəsmi dilidir.
| Qaraqalpaq dili | |
|---|---|
| Orijinal adı | Qaraqalpaq tili, Қарақалпақ тили |
| Ölkələr | Özbəkistan Qazaxıstan Əfqanıstan Rusiya – 867 (2010)[1] |
| Region | Qaraqalpaqıstan |
| Rəsmi status | Qaraqalpaqıstan |
| Tənzimləyən təşkilat | Najim Davkarayev adına Dil və Ədəbiyyat İnstitutu |
| Danışanların ümumi sayı | 412 000 nəfər (1993) |
| Təsnifatı | |
| Kateqoriya | Avrasiya dilləri |
| |
| Yazı | latın əlifbası, kiril əlifbası (Qaraqalpaq yazısı) |
| Dil kodları | |
| QOST 7.75–97 | кал 275 |
| ISO 639-1 | — |
| ISO 639-2 | kaa |
| ISO 639-3 | kaa |
| Dilin strukturlarının dünya atlası | kkp |
| Ethnologue | kaa |
| IETF | kaa |
| Glottolog | kara1467 |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Qaraqalpaq dili türk dillərinin qıpçaq yarımqrupuna daxildir (tatar dili, başqırd dili, qaraçay-balkar dili, qumuq dili, karaim dili, krımtatar dili, qazax dili, həştərxan-noqay dili, noqay dili). Noqay, qazax və qaraçay dilləri ilə birgə qıpçaq-noqay qoluna aid edilir. Leksik baxımdan daha çox qazax dilinə yaxın olsa da, ondan orfoqrafik baxımdan fərqlənir.
Qaraqalpaq dilində təxminən 400 min nəfər danışır. Onlar əsasən Özbəkistanda yaşayırlar. Təxminən 2 min nəfər bu dildə danışan əhali Əfqanıstanda, daha az sayda isə Rusiyada, Qazaxıstanda, Türkiyədə yaşayır.
Qaraqalpaq dilində Nukusda "Erkin Qaraqalpaqstan" qəzeti nəşr olunur. Dili əsas tənzimləyən qurum - Najim Davkarayev adına Dil və Ədəbiyyat İnstitutudur.
Dialektlər
Adətən iki dialekt fərqləndirilir: şimal-şərqi və cənub-şərqi. Üçüncü bir dialektin (Fərqanə vadisində danışılan) mövcudluğu haqqında da ehtimallar var.
Fonetika
Saitlər
Qaraqalpaq dilində saitlərin harmoniyası qanunu digər türk dillərindən daha aydın özünü büruzə verir.
| Sait | Sonra gələ bilər: |
|---|---|
| a | a, ɯ |
| æ | e, i |
| e | e, i |
| i | e, i |
| o | a, o, u, ɯ |
| œ | e, i, œ, y |
| u | a, o, u |
| y | e, œ, y |
| ɯ | a, ɯ |
Digər dillərdən alınma sözlərdə sinharmonizm həmişə müşahidə olunmur.
Samitlər
Qaraqalpaq dilində 25 samit fonem var. Onlardan 4-nə (mötərizəyə alınanlar) yalnız alınma sözlərdə rast gəlinir.
| Dodaq samitləri | Alveolyar samitlər | İncə samitlər | Velyar samitlər | Dilçək samitləri | Boğaz samitləri | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Partlayan samitlər | p | b | t | d | k | g | q | |||||
| Affrikata | (ʦ) | (ʧ) | ||||||||||
| Nov samitlər | (f) | (v) | s | z | ʃ | ʒ | x | ɣ | h | |||
| Sonor samitlər | m | n | ŋ | |||||||||
| Titrəyən samitlər | r | |||||||||||
| Yan samitlər | l | |||||||||||
| Sürüşən samitlər | w | j | ||||||||||
Yazı
1924-1928-ci illərdə qaraqalpaq dilinin yazısı ərəb əlifbası idi. 1928-1940-cı illərdə latın əlifbasından, sonra isə kiril əlifbasından istifadə olunmuşdur. 1991-ci ildə Özbəkistan öz müstəqilliyini elan edəndən sonra latın əlifbasına qayıdışla bağlı qərar qəbul edilmişdir və hazırda Qaraqalpaqıstanda tədrican latın əlifbasına keçid həyata keçirilir.
Müasir qaraqalpaq əlifbası:
| А а | А‘ а‘ | B b | Ch ch | D d | Е е | F f | G g |
| G‘ g‘ | H h | İ i | I ı | J j | K k | L l | М m |
| N n | N‘ n‘ | О о | O‘ o‘ | P p | Q q | R r | S s |
| Sh sh | Т t | U u | U‘ u‘ | V v | Y y | X x | Z z |
