خارزم تورکجه‌سی
خارزم تورکجه‌سي (لاتین تورکجه: Xarəzm Türkcəsi) تورک ديللری‌نین قارلوق قولونا عایید، قاراخانلی تورکجه‌سی سونراسيندا گلن، اورتا عصرلرده آلتین اوردو توپراقلاریندا دانیشیلیب و یازیلان دیل ایدی.[۱]
| خارزم تۆرکجه‌سی | |
|---|---|
| منطقه | آلتین اوردو |
| دؤنم | 13-جۆ و 14-جۆ یۆزایللیک |
تورک دیللری
| |
قاباقکی فوْرم | |
| دیل کوْدلاری | |
| ISO 639-3 | zkh |
Linguist List | zkh |
| Glottolog | None |
تاريخ
جئيهونون آرال گؤلونه تؤکولدوگو بؤلگه‌ده يئر آلان خارزم، 11. عصر باشلاريندا غزنه‌لیلره باغلي بير ويلايت ايدي. بورا تعيين ائديلن واليلره خارزمشاه دئييليردي. خارزمشاهلار سولاله‌سي، اوغوزلارين بيگديلي بويوندان آنوش تيگين ايله باشلار. آنوش تيگين‌ين اوغلو فطب‌الدين محمد 1097-1127؛ اونون اوغلو آتسيز 1127-1156؛ اونون اوغولو ايل آسلان 1156-1172 ايللري آراسيندا خارزمي ايداره ائتدي. ایل آسلان 1157دن اعتيباراً موستقيل خارزمشاه دؤولتي‌نين باشچيسي ايدي. 1172-1200 آراسيندا ایل آسلانين اوغولو سولطان تکيش، 1200-1220 آراسيندا دا اونون اوغلو خارزمشاه علاالدين محمد اؤلکه‌ني ايداره ائتدي. خارزمشاهلار دؤولتينه چنگيزليلر سون وئرديلر. [۲]
ايسلاميتين ايلک زامانلاريندا خارزمده دانيشيلان ديل، اصلينده ايراني اولماقلا بيرليکده ديگر ايران لهجه‌لريندن چوخ فرقلي اولان خارزم لهجه‌سي ايدي. 11. عصرده باشلايان خارزمين تورکلشمه‌سي حاديثه‌سي، 13. عصره قدر داوام ائتميش و خارزم ايله اونا باغلي بؤلگه‌لرده يئني بير يازي ديلي‌نين قورولوشو، بو تورکلشمه‌سيندن سونرا گئرچکلشه بيلميشدير. خارزمين تورکلشمه‌سينده خوصوصيله اوغوزلار و قيپچاقلار چوخ اؤنملی بير رول اويناميشلار. آيريجا قالاچلار، کيمکلر، باياووتلار، قانقليلار و بعضي کؤچري تورک طايفالاري دا بو باره‌ده ائتکيلي اولموشلار. بؤلگه‌نين تورکلشمه‌سينده رول اوينايان بو عونصورلر، بؤلگه‌نين اؤزونه خاص لهجه‌سيني ده مئيدانا گتيرميشلر .بو لهجه، قاراخانلي يازي ديلي ايله علاقه‌لي و اوغوز، قيپچاق، قانقلي و ديگر بويلارين لهجه‌لري‌نين قاريشيغي ايله اولوشموش خارزم تورکجه‌سي‌دير. [۳]
بو سياسي اولوشوملارين سونوجوندا خارزم، تورکلشدي و 12. عصرده بير مدنيت مرکزینه چئوریلدی. چنگيزليلر و قيزيل اوردو چاغيندا دا بو دوروم داوام ائتدي. قيزيل اوردو چاغيندا (1241-1502) خارزم، آشاغي سئيهون بويلاري، ايديلين خزره تؤکولدوگو يئرده اولان پايتاخت ساراي باشليجا مدنيت مرکزلري ايدي. خارزم تورکجه‌سينه عاييد اثرلر ايشده بو مدنيت موحيطينده يازيلدي.[۲]
خارزم تورکجه‌سی الیفباسی
| Korunmuş | Bitiş | Orta | Başlangıç | Adı | ALA-LCHarf Çevirisi | Güncel Türkçesi |
|---|---|---|---|---|---|---|
| ﺍ | ﺎ | — | elif | a, â | a, e, â | |
| ﺀ | — | hemze | ˀ | ', a, e, i, u, ü | ||
| ﺏ | ﺐ | ﺒ | ﺑ | be | b, p | b |
| ﭖ | ﭗ | ﭙ | ﭘ | pe | p | p |
| ﺕ | ﺖ | ﺘ | ﺗ | te | t | t |
| ﺙ | ﺚ | ﺜ | ﺛ | se | s | s |
| ﺝ | ﺞ | ﺠ | ﺟ | cim | c, ç | c |
| ﭺ | ﭻ | ﭽ | ﭼ | çim | ç | ç |
| ﺡ | ﺢ | ﺤ | ﺣ | ha | ḥ | h |
| ﺥ | ﺦ | ﺨ | ﺧ | hı | ẖ, x | h |
| ﺩ | ﺪ | — | dal | d | d | |
| ﺫ | ﺬ | — | zel | z | z | |
| ﺭ | ﺮ | — | re | r | r | |
| ﺯ | ﺰ | — | ze | z | z | |
| ﮊ | ﮋ | — | je | j | j | |
| ﺱ | ﺲ | ﺴ | ﺳ | sin | s | s |
| ﺵ | ﺶ | ﺸ | ﺷ | şın | ş | ş |
| ﺹ | ﺺ | ﺼ | ﺻ | sad | ṣ | s |
| ﺽ | ﺾ | ﻀ | ﺿ | dad | ż, ḍ | d, z |
| ﻁ | ﻂ | ﻄ | ﻃ | tı | ṭ | t |
| ﻅ | ﻆ | ﻈ | ﻇ | zı | ẓ | z |
| ﻉ | ﻊ | ﻌ | ﻋ | ayın | ʿ | ', h |
| ﻍ | ﻎ | ﻐ | ﻏ | gayın | ġ | g, ğ |
| ﻑ | ﻒ | ﻔ | ﻓ | fe | f | f |
| ﻕ | ﻖ | ﻘ | ﻗ | kaf | ḳ, q | k |
| ﻙ | ﻚ | ﻜ | ﻛ | kef | k, g, ñ | k, g, ğ, n |
| ﮒ | ﮓ | ﮕ | ﮔ | gef¹ | g | g, ğ |
| ﯓ | ﯔ | ﯖ | ﯕ | nef, sağır kef | ñ | n |
| ﻝ | ﻞ | ﻠ | ﻟ | lam | l | l |
| ﻡ | ﻢ | ﻤ | ﻣ | mim | m | m |
| ﻥ | ﻦ | ﻨ | ﻧ | nun | n | n |
| ﻭ | ﻮ | — | vav | v, w, o, ô, ö, u, û, ü | v, o, ö, u, ü, û | |
| ﻩ | ﻪ | ﻬ | ﻫ | he | h, e, a | h, e, a |
| ﻻ | ﻼ | — | lamelif | lâ | la | |
| ﻯ | ﻰ | ﻴ | ﻳ | ye | y, ı, i, î | y, ı, i, î |
خارزم تورکجه‌سینده اثرلر
- مقدمه الادب
- قصص الانبیا
- معین المرید
- خسرو و شیرین
- محبت نامه
- نهج الفرادیس
- جواهر الاصداف
- جمجمه نامه
- معراج نامه
- سطر آلتی قرآن ترجومه‌سی
- آلتين اوردو یارليق و بيتيکلري
- حلیة اللسان و حلبة البیان