Успенский Эдуард Николаевич

Эдуард Успенский 1937 йылдың 22 декабрендә Мәскәү өлкәһенең Егорьевск ҡалаһында тыуа.

Атаһы — Успенский Николай Михайлович (1903—1947), ВКП(б) ҮК аппараты хеҙмәткәре

Әсәһе — Успенская Наталья Алексеевна (1907—1982), инженер-машина төҙөүсе^[9]

Мәскәү авиация институтында белем ала (МАИ) һәм инженер булып, үҙе йәнһүрәттәр өсөн сценарийҙар яһап һәм яҙып аҡса эшләй.

Балалар өсөн китаптарға өҫтәп Успенский Чебурашка һәм «Крокодил Гена һәм уның дустары» тураһында циклдарҙан шиғырҙар һәм театр өсөн бәләкәй сәхнә әҫәрҙәре яҙа.

Әммә Эдуард Успенский Феликс Камов менән бер рәттән өлкән эстрада авторы кеүек башлай. 1965 йылда артистар А. Лившиц һәм А. Левенбук тәҡдиме буйынса улар профессиональ эстрада менән хеҙмәттәшлек итә башлай. Интермедиялар, юморескалар, шиғри фельетондар яҙа. Авторҙар йыш ҡына производство һәм көнкүреш кеүек ябай эстрада темаларын файҙаланһалар ҙа, әммә һәләт, зауыҡ, отҡорлоҡ, предметтарға үҙ ҡарашыңды таба белеү, уларҙың репертуарын эстрада өсөн ҡыҙыҡлы ғына түгел, ә үҙенсәлекле әҙәби әҫәр итә. Авторҙар әйтем формаһын («Күк канцелярияһы»), әкиәт-пародия формаһын («Тридесятая столовая». «Пойди туда — не знаю куда», «Видимо-невидимо») пародиялы ҡуллана. Успенский һәм Камов әҫәрҙәренең байтаҡ өлөшөн Лившиц һәм Левенбуктың «Пиф-паф, или Сатирические выстрелы по промахам» яңғыҙ программаһы тәшкил итә. Камов менән Успенскийҙың юморескаларын Б. Брунов, Р. Романов һ.б. башҡара. Эстрада өсөн бергә 60-сы йылдар аҙағына тиклем яҙалар.

Успенскийҙың Федор ағай тураһында беренсе китабы «Дядя Фёдор, пёс и кот» 1974 йылда баҫылып сыға. Төп геройы алты йәшлек малай, уны Федор ағай тип йөрөтәләр, сөнки ул үҙаллы була. Ата-әсәһе фатирҙа һөйләшеүсе йортһоҙ бесәй Матроскинды ҡалдырырға тыйғандан һуң, Федор ағай йорттан китә. Бесәй Матроскин һәм эт Шарик менән улар бергә Простоквашино ауылында йәшәй башлайҙар. Хазина табып, улар бәрәңге һәм ашҡа йөрөгән трактор һатып ала. Китап буйынса аҙ билдәле «Дядя Фёдор, пёс и кот» йәнһүрәте, шулай уҡ өс популяр «Трое из Простоквашино», «Каникулы в Простоквашино» и «Зима в Простоквашино» йәнһүрәтле фильм төшөрөлә.

Успенский әҫәрҙәренең теле — эклектик стиль ҡатышмаһы, лексик яҡтан төрлө, ҡала мәҙәниәте телен хәтерләтә.^[10]. Юмор — эксцентрик, парадокс, алогизмға нигеҙләнгән^[10].

«Заветная мечта» премияһының жюри рәйесе булып тора. Шулай уҡ 1986 йылдан тергеҙелгән КВН Юғары лигаһының беренсе уйындарында жюри ағзаһы була.

Эдуард Успенский «Спокойной ночи, малыши!», «АБВГДейка», «Радионяня» телетапшырыуҙарының, шулай уҡ «В нашу гавань заходили корабли» авторлыҡ йыры программаһы төҙөүсеһе була^[11][12], ул 2000 йылда ТЭФИ премияһына лайыҡ була.

2007—2008 йылдарҙа «Граждандар көсө» сәйәси фирҡәһенең Юғары советы инә^[13].

2010 йылда Успенский «Ватан балалар әҙәбиәтендә ижади ҡаҙаныштары өсөн» номинацияһында балалар яҙыусылары өсөн ойоштролоған Корней Чуковский исемендәге премияға лайыҡ була^[14].

2011 йылда ул ашҡаҙан яман шешен еңеп сыға, Ул үҙен 5 йыл яҡшы тоя, ә 2017 йылда унда простата яман шеше табыла^[15] һуңғы йылдарҙа инвалид коляскаһында йөрөй, Баден-Баденда дауалана, Германиянан дүртенсе курс химиотерапияһынан һуң ҡайта, 2018 йылдың 9 авгусында аңын юғалта, табиптар уға дауаханаға ятырға тәҡдим итә, әммә ул баш тарта һәм өйҙән ҡала^[16].

Эдуард Успенский 2018 йылдың 14 авгусында, кис, 81-се йәшендә, Мәскәүҙең Троицк административ округына ингән Пучково ауылында шәхси йортонда вафат була^[17][18]. 2018 йылдың 18 авгусында яҙыусы менән хушлашыу тантанаһы Мәскәүҙә Әҙиптәрҙең үҙәк йортонда үтә. Троекурово зыяратында ерләнә (21 участка)^[19].

Атаһы — Успенский Николай Михайлович (1903—1947), ВКП(б) ҮК аппараты хеҙмәткәре. Әсәһе — Успенская Наталья Алексеевна (ҡыҙ фамилияһы — Дзюрова, 1907—1982), инженер-машина төҙөүсе. Өлкән ағаһы Игорь, ҡустыһы Юрий (?—2020).

Беренсе ҡатыны (1963—1980) — Римма (МАИ-ла бергә уҡый), Шапокляк әбейҙең прообразы^[20][15]. Ҡыҙы Татьяна (1968) — парикмахер, «участканы проектлау һәм дизайн» һөнәре буйынса Урман институтын тамамлаған^[15][21]. Ейәнсәре Екатерина, ейәне Эдуард Успенский^[21].

Икенсе (1980—2003) һәм дүртенсе^[16] ҡатыны — Успенская Елена Борисовна (ырыу. 1960)^[15], төҙөлөш институтын тамамлап, телевидениела, бинаны файҙаланыу буйынса бүлектә эшләгән, ә Успенский мультипликация студияһы эшләй. Ҡатынына егерме йәш, ә Успенскийға ҡырҡ йәш булғанда танышалар. Айырылышҡандан һуң Успенский беренсе никахтан ун ике йәшлек ҡыҙын үҙенә ала^[22]. Үгәй ҡыҙҙар-игеҙәктәр Светлана һәм Ирина (25 ноябрь, 1991) бөйөрҙәре проблемаһы арҡаһында инвалид булғандар, ветеринарға уҡығандар^[22][15].

Өсөнсө ҡатыны (2005—2011^[23]) — Элеонора Николаевна Филина (28 апрель 1962 йыл), «В нашу гавань заходили корабли» (1991—2011) телетапшырыуҙарын алып барыусы^[24] журналист, музыкаль мөхәррир, элек уҡытыусы һәм балалар психологы булған. 2011 йылдың октябрендә айырылышалар^[25].

• «Спокойной ночи, малыши!», алып барыусы^[27]
• 1997—2011 — «В нашу гавань заходили корабли», автор һәм алып барыусы (МТК^[28], ТВ Столица, НТВ^[29], ТВ-6^[30], ТВС^[31], Бишенсе канал^[32]).
• 2001 — «Советы профессора Чайникова», балалар өсөн телесериал, автор^[33] (режиссёр Олег Рясков, МНВК, ТВ-6)^[34].

2014 йылда «Ямғыр» телеканалына интервьюһында Рәсәйҙең Украинаға ҡарата тышҡы сәйәсәтте һәм үҙәк каналдарҙа Украинаға ҡаршы пропаганданы хөкөм итә^[35]:

«Телевидение Рәсәй халҡын Украинала фашистар эш итә, Ҡырым күптән Рәсәйҙеке, шуға уны беҙ алабыҙ, ә Донбасста рус телле халыҡ төрлө ҡыйырһытыуҙарға дусар була, унда рус телендә һөйләшеүҙе тыялар һ.б. тип ышандырырға тырыша. Телевидение кадрҙар күрһәтә, тамашасыны ышандыралар: әгәр ирен күндерә алмаһалар, ҡатынын күндерәлә....Ә бөтәһе лә икенсе төрлө уйлаған коллективта урыҫтарға яңғыҙ  ҡыйын»^[36].

«Страна разделилась на 10 % умных и 90 % идиотов. Я считаю, что отношусь к тем 10 % умным, потому что вся эта история с Крымом — она безобразна»^[36].

«Ил 10 % аҡыллыларға һәм 90 % идиотттарға бүленгән. Мин 10 % аҡыллыға инәмдер тип уйлайым, сөнки Ҡырым менән был тарих  — ул әшәке»^[36].

Успенский үзенең персонаждарына авторлыҡ хоҡуҡтары өсөн күп йылдар көрәшеүе менән билдәле. Ул Чебурашка авторлыҡ хоҡуҡтарын раҫлай һәм үҙ үлеменә тиклем Юлиана Слащева менән «Простоквашинонан өс кеше» йәнһүрәте персонаждарына авторлыҡ хоҡуҡтары өсөн көрәшә, шулай уҡ әлеге йәнһүрәтте төшөрөүгә ҡаршы протест белдерә^[37]. Вафатына тиклем Успенский һәм «Союзмультфильм» «Трое из Простоквашино», «Каникулы в Простоквашино», «Зима в Простоквашино» йәнһүрәттәренән сценарицҙарҙы, шулай уҡ бөтә китаптарҙан башҡа сценарийҙарҙы һәм уларға хоҡуҡтарҙы файҙаланыу хоҡуғы тураһындағы килешеүгә ҡул ҡуя. Студия яҙыусыға бурысты түләргә тейеш була ^[38].

• 1991 — А. Гайдар исемендәге премия
• 1997 — «Огонек» журналы премияһы
• 1997 — IV дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» ордены^[39]
• 2005 — Бөтә донъя интеллектуаль милек ойошмаһының алтын миҙалы^[40]
• 2010 — «Истории про девочку со странным именем» китабы өсөн мәҙәниәт өлкәһендә Рәсәй Федерацияһы Хөкүмәте премияһы^[41]
• 2010 — «Ватан балалар әҙәбиәтендә ижади ҡаҙаныштары өсөн» номинацияһында Корней Чуковский исемендәге премия
• Иң яҡшы балалар өсөн китапҡа Бөтә Союз конкурсы лауреаты
• 2015 — Тыныслыҡ һәм кеше хоҡуҡтары өсөн көрәшеү өсөн Лев Копелев исемендәге премия.
• 2015 — Балалар телепрограммаларын булдырыуға ҙур өлөш индергәне һәм анимация киноһын үҫтереүҙә ҡаҙаныштары өсөн «Телегранд» милли премияһы

• Чебурашка
• Крокодил Гена
• Трое из Простоквашино

• uspens.info — Успенский Эдуард Николаевич рәсми сайты
• Эдуард Успенский на КиноПоиске
• Эдуард Успенский на сайте Animator.ru
• Эдуард Успенский на Facebook