Усходнефрыская мова

Гісторыя разьвіцьця ўсходнефрыскае мовы пачынаецца з пэрыяду існаваньня стараўсходнефрыскае мовы, на якой размаўлялі ва Ўсходняй Фрысьляндыі — гістарычным рэгіёне, што месьціцца паміж нідэрляндзкай рэкамі Лаўэрс (Нідэрлянды) і Вэзэр (Нямеччына); таксама ў гэты рэгіён уваходзілі дзьве невялікія мясьціны на ўсходнім беразе Вэзэру.

Стараўсходнефрыскую мову можна падзяліць на дзьве дыялектныя групы: вэзэрскую, распаўсюджаную на ўсходзе, і эмскую (захад арэалу мовы). З XVI ст. стараўсходнефрыская трапіла пад уплыў ніжненямецкіх дыялектаў, з прычыны чаго стараўсходнефрыская зазнала значны заняпад.

Выміраньне эмскага дыялекту датуецца пэрыядам прыкладна першае паловы XVII ст. Пэрыяд выміраньня ўсходняга (вэзэрскага) дыялекту прыпадае на больш позьні час — да пачатку XVIII ст. (нягледзячы на гэта, існуюць сьведчаньні пра сьмерць апошняга носьбіта дыялекту нават у 1953 годзе, які жыў на востраве Вангероге). На цяперашні час стараўсходнефрыская больш не распаўсюджаная ў гістарычным рэгіёне Ўсходняя Фрызія, аднак вялікая частка яго жыхароў дагэтуль лічыць сябе фрызамі, а свой дыялект ніжненямецкае мовы называюць словам Freesk. Гэты дыялект, у прыватнасьці, характарызуецца моцным фрыскім субстратам.

Затэрляндзкі дыялект

Апошнім жывым дыялектам стараўсходнефрыскае мовы зьяўляецца адзін з дыялектаў эмскае дыялектнае групы — затэрляндзкі дыялект, пад якім часьцей за ўсё і маюць на ўвазе тэрмін усходнефрыская мова. Дыялект распаўсюджаны ў Затэрляндзе, які знаходзіцца на поўдзень ад уласна Ўсходняй Фрызіі. Як мяркуюць дасьледчыкі, тэрыторыя сучаснага Затэрлянду была калянізаваная фрызамі Ўсходняй Фрызіі ў ХІ ст. Дзякуючы знаходжаньні Затэрлянду серад непраходных балотаў і высокаму статусу дыялекту ў параўнаньні зь ніжненямецкай серад жыхароў рэгіёну затэрляндзкі дыялект здолеў добра захавацца цягам стагодзьдзяў. Серад іншых фактараў, што паспрыялі захаваньні мовы, адзначаецца таксама й той факт, што па заканчэньні Трыццацігадовай вайны Затэрлянд стаўся часткаю мюнстэрскага біскупства, якое прытрымлівалася каталіцкае царквы, у адрозьненьне ад астатняй Усходняй Фрызіі, якая на той час ужо стала пратэстанцкай. Гэта спрычынілася да абмежаваньня кантактаў Затэрлянду з паўночнымі пратэстанцкімі тэрыторыямі, што таксама магло паўплываць на большае захаваньне мовы ў Затэрляндзе.

На цяперашні час ацэнкі ў колькасьці носьбітаў усходнефрыскае мовы адрозьніваюцца слаба. Агульнае насельніцтва Затэрлянду складае прыкладна 10 000 чал., зь іх на ўсходнефрыскай размаўляе каля 2250 чал.^[3] Паводле некаторых іншых ацэнак на мове можа добра размаўляць блізу 2000 чал., зь іх крыху менш за палову зьяўляюцца носьбітамі ўсходнефрыскай. Падаюцца таксама й іншыя зьвесткі, згодна зь якімі колькасьць носьбітаў можа складаць значна большую лічбу, амаль у шэсьць з паловай тыс чал.^[4] Лінгвістычны партал Ethnologue, спасылаючыся на зьвесткі Салмінэна на 2007 год, указвае колькасьць носьбітаў у 1000 чал.^[5]

Пераважная колькасьць носьбітаў зьяўляецца прадстаўнікамі старэйшага пакаленьня, з-за чаго мова адносіцца да моваў з сур'ёзнай пагрозай зьнікненьня. Між тым, расьце колькасьць маладых носьбітаў усходнефрыскае мовы, якія выхоўваюць сваіх дзяцей на гэтай мове.

Намаганьні па падтрымцы мовы прыкладае арганізацыя Seelter Buund (па-беларуску: «Затэрляндзкі альянс»).

Побач з паўночнафрыскай і пяцю іншымі мовамі ўсходнефрыская трапіла ў сьпіс рэгіянальных моваў, якія падтрымоўваюцца Нямеччынай паводле Эўрапейскае хартыі рэгіянальных моваў, ратыфікаванай у 1998 годзе. Цягам апошняга стагодзьдзя разьвіваецца літаратура на мове.

Фанэтыка

Усходнефрыская фанэтыка лічыцца вельмі архаічнай, асабліва ў дачыненьні да старафрыскае мовы^[6]. Ніжэй прыведзеная фанэтыка паводле дасьледаваньняў Марана Форта^[7][8].

• Галосныя:

• • Монафтонгі:

Зычны /r/ у складзе часта рэалізуецца як галосны [ɐ].

Кароткія галосныя:

Паўдоўгія:

Доўгія:

• • Дыфтонгі:

• Зычныя:

• • Выбухныя:

На цяперашні час выбухныя ўсходнефрыскай мовы аглушыліся. Між тым, звонкае вымаўленьне захоўваецца ў пажылых носьбітаў.

• • Фрыкатывы:

• • Іншыя:

Дыялектны падзел

Затэрляндзкі дыялект падзяляецца на тры гаворкі, якія адпавядаюць тром асноўным сёлам муніцыпалітэту Затэрлянд: рамсласкую, шарэльскую і струклінгенскую. Статус літаратурнае мовы замацаваны на рамсласкай гаворцы. Усе тры гаворкі зьяўляюцца ўзаемназразумелымі.

Прыклад тэксту на ўсходнефрыскай і параўнаньне ўсходнефрыскае мовы зь некаторымі іншымі германскімі мовамі на прыкладзе гэтага тэксту.

Усходнефрыская:

Die Wänt strookede dät Wucht uum ju Keeuwe un oapede hier ap do Sooken.

Паўночнафрыская (бэкінгардзкі або моорынскі дыялект):

Di dreng aide dåt foomen am dåt kan än mäket har aw da siike.

Заходнефрыская:

De jonge streake it famke om it kin en tute har op 'e wangen.

Усходнефрыскі дыялект ніжненямецкае мовы:

De Jung straktde dat Wicht üm't Kinn to un tuutjede hör up de Wangen.

Нямецкая:

Der Junge streichelte das Mädchen ums Kinn und küsste sie auf die Wangen.

Нідэрляндзкая:

De jongen aaide/streelde het meisje over haar kin en kuste haar op haar wangen.

Афрыкаанс:

Die seun streel die meisie oor haar ken en soen haar op haar wange.

Ангельская:

The boy stroked the girl on the chin and kissed her on the cheeks.

Пераклад:

Хлопчык пагладзіў дзяўчынку на падбародку і пацалаваў яе ў шчокі.

• Fort, Marron C. (1980): Saterfriesisches Wörterbuch. Hamburg: Helmut Buske.
• Kramer, Pyt (1982): Kute Seelter Sproakleere — Kurze Grammatik des Saterfriesischen. Rhauderfehn: Ostendorp.
• Stellmacher, Dieter (1998): Das Saterland und das Saterländische. Oldenburg.

• Курсы ўсходнефрыскае мовы (ангельская, нямецкая, француская, фрыская, нідэрляндзкая вэрсіі)
• Усходнефрыска-нямецкі слоўнік
• Нямецка-ўсходнефрыскі слоўнік