Eusa

En Henc'hres e oa anavezet an enez dindan an anv Ουξισάμα Ouxisáma, diwar ar galianeg ux- "uc'h, uhel" ha -sama "-kenañ", peogwir e vez gwelet a-bell^[3]. Uxantis e oa an anv latin en Itinerarium Antonini, Ussant e galleg e 1350^[3] ha Ouessant e galleg hiziv. Heißant eo an anv nederlandek a lenner war ar c'hartennoù kozh (e C. de Finesterre)^[4], hag Ushant eo an anv saoznek.

Ur studiadenn diwar-benn brezhoneg Eusa gant Dom Malgorn a voe embannet en Annales de Bretagne et des pays de l'Ouest e 1909^[5]

Ar Brezoneg er Skol

• 1934-1936 : ar c'huzul-kêr a savas a-du gant ar mennad skignet gant al luskad Ar Brezoneg er Skol (ABES) evit kelennadurezh ar brezhoneg er skol^[6].

Ya d'ar Brezhoneg

• D'an 23 a viz Gouere 2009 e oa bet votet live 2 ar garta Ya d'ar brezhoneg gant Kuzul-kêr ar gumun.

Henamzer

• Meneget e voe Enez-Eusa gant an douaroniour henc'hresian Eratosthenes en trede kantved a-raok Jezuz-Krist.
• Darempredet e veze gant an drouized en amzer ar Gelted kozh.

VI^vet kantved

• Gweladennet e voe Eusa gant Paol Aorelian.

XIV^vet kantved

• Gwastet e voe gant ar Saozon.

XVIII^vet kantved

• Adstaget e voe ouzh rouantelezh Frañs.

Dispac'h Gall

• Dekred eus ar 26 a viz Du 1790 war al le ret : e penn-kentañ 1791 e voe nac'het al le ouzh ar Roue, ar vro hag al lezennoù gant ar person, Yves Laot, ha gant Jean-Marie Trebaol, kure^[7].

XX^vet kantved

Brezel-bed kentañ

• Mervel a reas 82 waz eus ar gumun, da lavarout eo 2,78% eus he foblañs e 1911, abalamour d'ar brezel^[8].

Eil Brezel-bed

• Merval a reas 43 den ag ar gumun abalamour d'ar brezel^[9].
• Nijerezioù ar Royal Air Force (aerlu ar Rouantelezh-Unanet) aet d'ar strad : d'ar 27 a viz Meurzh 1941 e kouezhas un nijerez Blenheim IV marilhet T2332 ha kodet PZ-O eus ar 53th Squadron er mor nepell eus Eusa ; lazhet e voe he zri nijour, unan anezhe a voe douaret e bered kumun Gwidel hag unan all e Perroz-Gireg, ne voe ket kavet korf an trede hini ; d'ar 5 a viz Ebrel 1941 e kouezhas un nijerez Hampden marilhet AD738 ha kodet VN-? eus ar 50 Squadron er mor nepell eus Eusa ; lazhet e voe he fevar nijour, ne voe kavet korf ebet ; d'an 10 a viz Ebrel 1941 e kouezhas un nijerez Spitfire I marilhet P9396 ha kodet LY-? eus ar 1st Photographic Reconnaissance Unit Squadron er mor en norzh da Eusa ; lazhet e voe he levier, ne voe ket kavet e gorf ; d'ar 4 a viz C'hwevrer 1942 e kouezhas un nijerez Whitley V marilhet P5050 ha kodet YG-M er mor nepell eus Keranchas ; he c'hwec'h nijour a voe tapet gant an Alamaned^[10].
• Nijerezioù aerlu ar Stadoù-Unanet (United States Army Air Forces) aet d'ar strad : d'ar 18 a viz Du 1942 e kouezhas ur c'harr-nij B-17F-10-BO (anvet Floozy, marilhet 41-24474 ha kodet GY-?) er mor etre Eusa ha Beg Lokmazhe gant dek den e bourzh ; nav anezhe a voe tapet gant an Alamaned, ne voe ket adkavet an dekvet hini^[11] ; d'ar 6 a viz Genver 1943 e kouezhas ur c'harr-nij B-24D-15-CO (anvet "Short Snorter" ha marilhet 41-23997, 1st Squadron, 480th Antisubmarine Group) e donvor Eusa gant eizh den en e vourzh ; ne voe ket adkavet ar c'horfoù ; d'ar 16 a viz Ebrel 1943 e kouezhas ur c'harr-nij B-24D-15-CO (anvet "Missouri Sue", marilhet 41-24122 ha kodet YM-?) e donvor Eusa gant dek milour en e vourzh ; ne voe adkavet korf ebet^[11]; d'ar 1añ a viz Mae 1943 e kouezhas ur c'harr-nij B-17F-25-BO (anvet "Vertigo", marilhet 41-24547 ha kodet OR-T, 8vet Air Force, 91vet Bomb Group, 323vet Squadron, diazezet e Bassingbourn) er mor e Baz ar Fourn nepell diouzh Eusa gant dek milour en e vourzh ; o tistreiñ eus ur vombezadeg e Sant-Nazer edo an nijerez pa voe taget gant nijerezioù alaman Focke-Wulf 190^[12] ; tapet e voe pemp nijour gant an Alamaned, mervel a reas ar re all, met ne voe ket kavet o c'horfoù^[11].

Brezel Indez-Sina

• Mervel a reas pemp milour eus ar gumun^[13].

• Aodoù roc'hellek gant porzhioù bihan (Porzh Arlann, Porzh an Ejen, Porzh Lambaol, Porzh ar Stif, Porzh Yuzin);
• Chapel Sant-Gwenole, kouezhet en he foull.
• Chapelioù Sant-Gweltaz ha Kêrber.
• Ekomirdi Niou-Uhelañ, mirdi teknikoù ha hengounioù Eusa.
• Iliz Sant Pol Lambaol 19vet : delwennoù eus an 17vet/18vet kentved.
• Kroazioù niverus.
• Mirdi an Tourioù-tan hag ar Balizennoù^[14]
• Milin adsavet.
• Mogerioù mein anvet "ar gwaskedoù".
• Monumant ar re varv, luc’hskeudennoù ha kartenn-bost^[15],[16].
• Tour-tan ar Stif (1699).
• Tour-tan ar C'hreac'h (1863).
• Tour-tan ar Gazeg (1911).
• Tour-tan Kereon (1916).
• Tour-tan an Ividig (1936).
• Bezioù ar C'hommonwealth

Bezioù ar C'hommonwealth e bered Lambaol

Bro	Niver a soudarded
Kanada	1 (Aluzenner)
Rouantelezh-Unanet	1 (Marin a-genwerzh)
Dizanv	5
Hollad	7

• E-kerzh ar Brezel-bed kentañ e varvas an aluzenner^[17].

Niver a annezidi

• Henry Moret (1856-1913)
• 
  Chaoser Keller, 1897
• 
  Ur gêriadenn, 1901
• 
  Tornaodoù, 1902

Tud ganet eno

• Michel Jaouen (1920), beleg

Tud interet eno

• Jean-Yves Cozan (1939-2015), politiker, kuzulier kanton etre 1978 ha 2015.

Abaoe 2010 he deus Enez Eusa deus un tartan: [1].

• Patrig Gouedig, Enez-Eusa: Eñvoriou Tud Eusa, Embannadurioù Brud Nevez, 1984, 279 p.

• (fr) Lec'hienn ti-kêr Eusa
• (br) Eusa war lec'hienn Geobreizh