Manihejstvo
Manihejstvo je učenje Manija (216-277), perzijskog filozofa i vjerskog reformatora, koji je nastojao da uključi učenja triju "oca pravednosti" - Zaratustre, Bude i Hrista - u jedinstven filozofski sistem [1] .
Počeci manihejstva
Mani, osnivač manihejstva, rođen je 14. aprila 216. godine u Haldeji u Seleuciji - Ktesifonu. Prema predanju, njegovom ocu Pateku je jedan glas tri dana uzastopno nalagao da ne jede meso, da ne pije vino i da izbjegava žene. Uznemiren, Patek je prišao jednoj baptističkoj gnostičkoj sekti, Elkasaitima. Dijete se rodi kao bogalj (zapravo je bilo hromo). Kada je dječak napunio četiri godine, otac ga je uzeo da ga odgaja elkasaitskoj zajednici. Više od dvadeset godina Mani je rastao i formirao se u jednoj veoma revnosnom judeo-kršćanskom okruženju. Prema tome, udio kršćanskih elemenata u manihejskoj sintezi ne treba potcjenjivati. Pa ipak, Manijevo vjersko zvanje stoji u suprotnosti s teologijom, eshatologijom i obredima kršćana. Doživeo je dva otkrivenja, jedno kada je imao 12, a drugo sa 24 godine, koja su mu pomogla da shvati kakva je njegova misija i osnažila ga da raskine sa sektom Elkasaita. Sam Mani nam je prenio sadržaj tih otkrivenja, objava. U prvom otkrivenju anđeo mu je prenio poruku "Kralja Raja svjetlosti" [2] (vrhovnog i dobrog Boga manihejstva), gdje je od njega zahtijevano da napusti zajednicu svog oca. U drugom otkrivenju, stigla mu je poruka da je vrijeme da preduzme akciju: "Sada je vrijeme da se javno pokažeš i da svoje učenje glasno objaviš." [3] Između 240. i 243. Mani je pošao na svoj prvi apostolski put u Indiju na poziv cara Shapura I, pa se Mani nastanio u Belaputu (Gundeshahpur), glavnom gradu Sasanida. Prorok je ostavio snažan utisak na Shapura i dozvolio mu je da propovijeda po cijelom carstvu zajedno sa svojim misionarima. Na ovaj način nova religija je zvanično priznata i pobožno sačuvan datum: 21. mart 242. godine (ili, prema drugom izveštaju, 9. april 243. godine). Aprila 272. godine Shapur I umire, a na presto dolazi njegov sin Hermizd, novi vladar je obnovio Manijinu zaštitnu povelju i dozvolio mu da ode u Haldeju. Međutim, nakon manje od godinu dana, Hermizd umire, a prijestolje pripada njegovom bratu Bahramu, koji je pozvao Manija da se pojavi pred njim. Čim je stigao, bio je izložen optužbama vrhovnog maga Kartera, koji je smatrao da učenje Manija odvraća vjernike od zvanične religije. Kada je Mani objavio božanski karakter svoje misije, Bahram je prasnuo: "A zašto bi to otkrivenje bilo dato tebi, a ne Nama, gospodarima zemlje?" [4] Na ovo je Mani mogao samo da odgovori: "Takva je volja od Boga." [4] Nakon toga je osuđen, okovan i bačen u tamnicu. Imao je tri lanca na rukama, tri na nogama koji su ga sprečavali da napravi i najmanji pokret, zbog čega je mnogo patio. Manijeva patnja, za koju su Manihejci koristili kršćanski izraz "raspeće", trajala je 26 dana. Međutim, proroku je dozvoljeno da primi svoje suvjernike, a u predanju su sačuvane brojne poučne epizode u nešto izmijenjenom obliku. Mani je umro 26. februara 277. godine. godine, u svojoj šezdesetoj godini. Njegovo tijelo je isječeno na komade, a glava izložena na gradskim kapijama. Odmah nakon prorokove smrti, Bahran je naredio nemilosrdno suzbijanje pokreta, iako se činilo da će manihejska crkva konačno prestati postojati, nastavila je da napreduje tokom stoljeća, šireći se na Iberijsko poluostrvo na zapadu i Kinu na istoku.
Manihejska gnoza
Manihejstvo je prvenstveno gnoza i, kao takav, predstavlja dio gnostičke struje. Za razliku od drugih osnivača sekti, Mani je pokušao stvoriti univerzalnu, pristupačnu religiju, ne ograničavajući se na ezoterična učenja nametnuta isključivo posvećenicima. Prepoznao je vrijednosti nekih ranijih religija, ali je smatrao da one nisu potpune. S druge strane, on je izjavio da njegova Crkva uključuje ono što je osnovno u svim svetim knjigama i u svoj mudrosti: „Kao što se rijeka spaja s drugom rijekom da bi formirala jedan moćni tok, tako su u mojim Knjigama stare knjige sakupljene, u njima sakupila se velika Mudrost, kakve nije bilo među ljudima koji su do sada živjeli. " [5] Mani pridaje veliki značaj Isusu i usvaja njegovu ideju o parakletu, teoriju o transmigraciji duša posuđuje iz Indije, ali u najvećoj mjeri preuzima centralne iranske ideje, posebno ideju o dualizam Svetlost-tama, kao i eshatološki mit. Sinkretizam je bio karakterističan sindrom tog doba. U Manijevom slučaju, on je bio i taktička potreba. Želio je da se njegova Crkva širi s kraja na kraj Perzijskog carstva. Stoga je bio primoran da koristi vjerski jezik koji je bio dostupan i istočnim i zapadnim područjima. I pored svega, uprkos naizgled heterogenim elementima, manihejstvo ima unutrašnje jedinstvo moćne i, iznad svega, originalne kreacije. Pošto je to bila univerzalna religija, poput budizma i kršćanstva, manihejstvo je moralo biti, kao i te dvije Crkve, misionarska religija. Prema Maniju, propovjednik je dužan da "neprestano luta svijetom, propovijedajući učenja i vodeći ljude ka Istini". [5] Za manihejstvo se može reći da je "religija knjige". [5] Kako bi izbjegao nesuglasice i hereze koje su potresle zoroastrizam, budizam i kršćanstvo, sam Mani je redigirao sedam rasprava koje čine kanon. Izuzev prve, Šabuhragan, koju je napisao na srednjopersijskom jeziku, ostale su pisane na sirijskom i istočnoaramejskom jeziku. Veoma malo je sačuvano iz tog ogromnog opusa i to samo u obliku prijevoda, no brojnost i raznolikost jezika na kojima su ti fragmenti stigli do nas ukazuju na to da je manihejsko učenje imalo uspjeha kao nijedno prije njega. Kao u svim gnosama, a isto tako je i u sankhja – jogi i budizmu, put ka oslobođenju vodi kroz dosljedno ispitivanje ljudske uslovljenosti. Zbog činjenice da živi na ovoj zemlji, to jest da egzistira inkarniran, čovjek pati, što će reći da je on žrtva Zla. Oslobođenje se može se postići samo kroz gnosu, jedinu pravu nauku, onu koja donosi spasenje. U skladu sa gnostičkom doktrinom, Kosmos kojim vlada to Zlo ne može biti djelo transcendentnog i dobrog Boga, već isključivo njegovog protivnika. Postojanje svijeta podrazumijeva, dakle, jedino prethodno, prekosmičko stanje, baš kao što patetična i griješna ljudska uslovljenost podrazumijeva prvobitno stanje blaženstva. Ono što je najvažnije u manihejskoj doktrini moguće je rezimirati u dvije formule: dva principa i tri trenutka. Međutim, te dvije formule predstavljaju također i osnov iranske postgatičke religioznosti. Stoga bi se moglo reći da manihejstvo predstavlja iransko izražavanje gnose u sinkretističkoj epohi. S jedne strane, Mani je nanovo interpretirao neke tradicionalne iranske koncepcije, s druge, on je u svoj sistem integrisao brojne elemente raznovrsnog porijekla (indijske, judeo-hrišćanske i gnostičke). Vjernicima manihejstvo nije pružalo samo pouke i soteriološke metode, već je ono, pored toga i prije svega, za njih predstavljalo totalnu i apsolutnu nauku. Spasenje je neminovna posljedica gnose. Spoznaja je isto što i anamneza: posvećeni vidi sebe kao česticu svjetlosti, vidi, dakle, svoju božansku prirodu, jer između Boga i duša postoji jedinstvo. Neznanje je rezultat miješanja duha i tijela, duha i materija. No, za Manija, kao i za druge gnostičke učitelje, spasonosna gnosa je sadržala i znanje tajne (ili zaboravljene historije kosmosa). Posvećeni će biti izbavljen, jer je on upućen u porijeklo Univerzuma, u uzrok zbog kojeg je čovjek stvoren, u metode koje koristi Vladar Tame, kao i u kontrametode koje je razradio Otac Svetlosti. Naučno objašnjenje nekih kosmičnih fenomena, a posebno mjesečnih mijena, ostavljalo je snažan utisak na savremenike. U stvari, u velikom kosmogonijskom i eshatološkom mitu koji je razradio Mani, Priroda i Život igraju značajnu ulogu: drama duše se odražava na morfologiju i sudbinu života u cjelini. [6]
Razvoj
U 4. i 5. vijeku, manihejski pokret se proširio na istok kroz Kinu i na zapad kroz Rimsko carstvo. [7] Odnos rimskih vlasti prema manihejstvu bio je neprijateljski, a manihejski pokret bio je podvrgnut okrutnoj represiji i progonu. Car Dioklecijan je izdao zakone (edikte) protiv njih jer su se protivili zvaničnoj državnoj vjeri, posebno kultu cara kao božanstva. Kasnije su hrišćanski carevi, Teodozije I Veliki (379-395), Valentinijan III, Teodozije II i Justinijan I, suzbili manihejstvo zakonima. [8] Manijevo učenje poslužilo je kao moćna inspiracija raznim gnostičkim i kršćanskim zajednicama. Manijeva religija se proširila širom sjeverne Afrike duž Sredozemnog mora sve do Španije. Čuveni crkveni otac Sveti Avgustin, prije nego što se preobratio, bio je deset godina manihejac. Na istoku se Manijev uticaj osjetio na Tibetu, te je na taj način prodro u Kinu, a potom i u nestorijansko kršćanstvo [1]. U srednjovjekovnoj Evropi, bogumilski i katarski pokreti bili su pod snažnim manihejskim uticajem. Rašireno je mišljenje među mnogim historičarima da je i Crkva bosanska jedan od mnogih izdanaka manihejstva.
Mnoga apokrifna kršćanska djela, kao što je Evanđelje po Tomi, sačuvana su preko Manijevih učenika, koja bi inače bila izgubljena.
Kršćanska procjena manihejstva
Manihejstvo – hereza, predstavlja pokušaj spajanja kršćanstva sa principima perzijske religije Zoroaster, koja propovijeda dualizam, tj. da su uvijek postojala dva nezavisna načela ili carstva. Prema učenju manihejaca, Hrist je samo svijetleći eon (duh), koji je izašao izlivanjem od Oca svetlosti. Jedna polovina takvog Krista bi, takoreći, bila progutana materijom i sačinjavala dušu vidljivog svijeta, takozvanog Isusa koji pati; a druga polovina se, uz pomoć drugog eona - Životvornog Duha, oslobodila materije i nastanila na suncu; to je takozvani besmrtni Isus. Utjelovljenje Krista, prema manihejskom učenju, je silazak sa sunca besmrtnog Isusa radi oslobođenja Isusa koji pati. A ova inkarnacija Krista je bila samo prividna (doketizam). Sa moralne tačke gledišta, manihejstvo je propovijedalo borbu sa materijom radi oslobođenja od nje, putem postepenog umrtvljivanja tijela u sebi. Manihejska hereza bila je posebno raširena u četvrtom i petom vijeku.
Literatura
- Mirča Eliade, Istorija verovanja i verskih ideja (tom 2) Beograd, 1991. str. 227-230.