Мэйдзин реставраци

; Японин истори
	Гэнси (вайн элал 40 эз. шо хьалха — VI бӀешо) Палеолит (вайн эрал 30—10 эз. шо хьалха); Дзёмон (вайн эрал 10 эз. шо хьалха — 300 шо); Яёй (вайн эрал 300 шо хьалха — 250 шо); Кофун (Яматон дакъа) (250—538); ; Кодай (VI бӀешо — 1185 шо) Асука (Яматон дакъа) (538—710); Нара (710—794); Хэйан (794—1185); ; Тюсэй (1185—1573) Камакура (1185—1333); Кэммун реставраци (1333—1336); Муромати (Намбокутё а, Сэнгоку йукъатухуш) (1336—1573); ; Кинсэй (1573—1868) Адзути-Момояма (1573—1603); Токугава (Бакумацу йукъатухуш) (1603—1868); ; Киндай (1868—1945) Мэйдзи (1868—1912); Тайсё (1912—1926); Сёва (ШолгӀачу дуьненан тӀемал хьалха) (1926—1945); ; Гэндай (с 1945 года) Сёва (ШолгӀа дуьненан тӀемера бартхойн эскарийн оккупаци) (1945—1952); Сёва (бартхойн эскарийн оккупаци чекхйаллалц) (1952—1989); Хэйсэй (1989—2019); Рэйва (2019 шарахь дуьйна); ;

ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа Реставраци (маьӀнаш).

ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа Мэйдзи.

Мэйдзин реставраци (яп. 明治維新 Мэйдзи Исин^?), йевза кхин а Мэйдзин карладаккхар а, Мэйдзин революци а — 1868—1889 шерашкара Японин политикин, тӀеман, социалан-экономикин реформийн комплекс^[1], цуо йина тӀехьабисина аграран мехках дуьненан коьрта пачхьалкхех цхьаъ. Пачхьалкх йара самурайн системин урхаллера, сёгунатера, дуьххьал дӀа императоран, императоран Мэйдзин а, цуьнан правительствон а урхалле дехьайолуш. Император Мэйдзи, дукхаха болу Японин исторера императоршан санна, мехкан урхалла дан Ӏедал дацара, хӀунда аьлча доккхаха долу Японин историн дакъа (ца хеддаш ала мегар ду Хэйанан муьран чеккхенгара, цунна йукъахь Мэйдзин реставрацин мур), императоршкахь формалан абсолютан Ӏедал хиллехь а, лоруш хилла «дийна деланаш» санна, амма реалан Ӏедал ца хилла, иза дара тӀемлойн урхалчийн карахь (Сёгунийн), ткъа тӀехьа парламентан а, тӀемлойн а.^[2]^[3]

Мэйдзин муьро хаъал Ӏаткъам бина пачхьалкхан хӀоттаман, закононашна, Императоран кератана, провинцин администрацина, финансашна, промышленностан, дипломатин, дешарна, динна, Японийн дахаран кхачонан кхечу агӀонашна. Мэйдзин реставрацица доьхку керла хенан а, японин къоман пачхьалкх кхоллар, японин къам билгалдаккхар. Мэйдзин мур амал йу японин ламаста дахар кагдеш, цӀеххьана оьздангаллин, технологин, экономикин, Японин ша шена изоляцин политика дерриг дозанал арахьарчун. Цундела реставрацех наггахь олу «Мэйдзин революци».

Хьалхара истори

Дуьхьарлера европахой, японхошна бевзина, бара португалихой, кхуза керста дин деина, цхьацца элийн векалшна йукъара шайн агӀончашна йукъахь накъостий карийна. Амма Симабаран гӀаттамал (1637—1638) тӀаьхьа, Япон йерриг изоляци йина европин Ӏаткъамна. Европица зӀе латтайора жимачу голландин совдегархойн тобанца, царна пурба деллера шарахь цкъа махлело жимачу гӀайрен тӀехь Нагасакин гаванехь. Оцу «дӀакъевлинчу неӀрийн» политикех «сакоку» олура, цуьнца бехара Японин бахархой, байаран кхерамца, ца магадора мохк бита.

1825 шарахь Японехь омар делира кхечу махкахо берд тӀе охьавуссушехь тӀе ма кхаьчнехь вие аьлла. Иштта сацаман бух бара императоран эдиктехь «шозза ойла ма йие» аьлла долчу.

Сакокун заманахь цхьаьна моггӀара кхечу пачхьалкхерчеран Японин махка бахка йиш ца хилар санна, цуьнан Ӏилманчаша тидам беш Ӏамадора жайнаш тӀера «голландин цӀодаралла», схьаэцара цигара пайден хаамаш медицинин областера, ӀаламӀаморан а, хӀокху заманан технологеш. 1811 шарахь официалан кхоьллира «Кхечу мехкийн жайнаш Ӏаморан институт», ткъа дукхах болу элийн доьзалша шайн кегийрхой озанал арахьа хан туийхий деша бохуьйтура. ЖамӀехь, шен хаамашкахь Перрис цецваларца билгалдоккхура дуьненара хиламех лаьцна дукха хӀума хаьа японхошна. Оцу хенахь Японехь бара ши хӀоттам: Сонно дзёй, иза: «Тешаме императоран хилар, варвараш эгор» а, Вакон ёсай — «Малхбален эхь-бехк, малхбузен Ӏилма»^[4]

1854 шеран 31 мартехь Эдо гӀалин бухтехь (Токио) йаккхий тоьпех доьттина америкин «Ӏаьржа кеманийн» эскадро якорь кхоьссира. Уьш дара коммодоран Перри Мэтьюн куьйгакӀелахь. Цуо гайтира японхошна Пексанан кеманан йаккхий тоьпаш, уьш хилира хьалхара хӀордан бумбанийн йаккхий тоьпаш, цара кхуьйсура лелхаш болу хӀоьънаш. Ницкъца кхерам тесна цуьнан аьтту белира цхьатерра боцу барт бан (махлелоран барт) (хӀетте къамел деш дацара оккупацех, мехкан колонизацех), цунах историн хилам хилира, цуо чекхйаьккхира Японин изоляци.

Дуьхьало йарах пайда бацара, сёгунатан правительство сацам бира массо кепара Европин а, Къилбаседа Америкин кхиамашка кхиа, тӀаьхьа йозуш йоцу шен политика лело. Цул сов, 1863 шарахь британин флото къиза бумбанаш йиттира уггаре къилбехьара японин гӀалин Кагосима шайн гражданин вийна аьлла. Бумбанаш йиттира Симоносекина Британин, США, Нидерландийн, Францин цхьаьна тоьхна экспедици йолучу хенахь. Цу тӀе японхой хууш бара шайн лулахойн Цийчоьнан эшамах Опиуман тӀамехь.

Японин бахархойн амале васт, дуьне гар а, даиман императоран муьтӀахь хилар, иза ларар дара. Императоран Ӏедалан авторитет, цхьаьна догӀура къоман идентификаци эшарца массо а пачхьалкхан социалан чкъоьрашкахь, латтайора сихха оьшу мероприятийн модернизаци. Sonno Kaikotou — «Император ларар, махкан тӀехула олалла деш ду» хилира къоман лозунг.^[5]

Хиламийн болар

Гражданийн тӀом

Токугавин сёгуна Ёсинобус пачхьалкхан Ӏедал Императоран йухадерзор, Японехь кхоьллира керла правительство. 1868 шеран 3 январех цуо кхайкхийра Императоран урхаллин реставрацех лаьцна омар. Оцу документаца Токугавин сёгунат дӀайаьлла, ткъа пачхьалкхан урхалла карадахна Императоран а, цуьнан правительствон а. Оцу правительствон дийцаршкахь экс-сёгунан йерриг рангаш, титулаш, доккхаха долу латтанийн дакъа дӀайаха сацам бира. Оцу сацамна дуьхьал бевлира дӀайаьккхина сегунатан агӀончаш. Япон йекъна карийра шина лагере, царна йукъахь гражданийн тӀом иккхира. Японин ламастаца 1868 шо дара «лаьттан саьрмикан шо» — иза бахьнехь иккхина гражданийн тӀемах элира Босинан тӀом — гочдича «Лаьттан Саьрмикан шеран тӀом».

Январь чекхболуш хиллачу сегнатан агӀончаш гӀоьртира дӀалаца Киото, махкара шайн Ӏедал меттахӀотто. 1868 шеран 27 — 30 январехь Тоба — Фусими йолчура тӀамехь уьш иэшийра барамехь кӀезиг болчара, амма тодина Императоран правительствон эскар. Сайго Такаморис кхайкхийра экс-сёгун Ӏаьршан мостагӀ, дигира толам бахьа императоран эскар Японин къилбаседа-малхбале Эдо гӀала кхаччалц, сегунатан коьрта чӀагӀо. 1868 шеран 3 майхь императоран ницкъаша дӀалецира тӀом ца беш Эдо.


Императорна пачхьалкхан Ӏеда йухадерзар	Микадос тӀеоьцу французийн тӀеман делегаци Императоран гӀалахь Киотохь	Уэнора тӀом Босинан гражданийн тӀамехь