Llyn Victoria
Un o Lynnoedd Mawr Affrica yw Llyn Victoria neu Victoria Nyanza, hefyd Ukerewe a Nalubaale. Mae rhannau o’r llyn yng ngwledydd Tansanïa, Wganda a Chenia.[1][2]
 | |
| Math | llyn  |
|---|---|
| Enwyd ar ôl | Fictoria, brenhines y Deyrnas Unedig |
| Daearyddiaeth | |
| Rhan o'r canlynol | Llynnoedd Mawr Affrica |
| Gwlad | Tansanïa, Wganda, Cenia |
| Arwynebedd | 68,100 km² |
| Uwch y môr | 1,133 metr |
| Yn ffinio gyda | Tansanïa, Cenia, Wganda |
| Cyfesurynnau | 1°S 33°E |
| Dalgylch | 238,900 cilometr sgwâr |
| Hyd | 337 cilometr |
 | |
Gydag arwynebedd o 59,947 km2 (23,146 sq mi) cilmoder sgwar (26,560 mi²), Llyn Victoria yw’r llyn mwyaf ar gyfandir Affrica a’r llyn dwr croyw ail-fwyaf yn y byd o ran arwynebedd.[3][4] Llyn Victoria yw llyn mwyaf Affrica yn ôl ardal, llyn trofannol mwyaf y byd, a llyn dŵr croyw ail-fwyaf y byd yn ôl arwynebedd ar ôl Llyn Superior yng Ngogledd America.[5][6] Nid yw’n ddwfn iawn, tua 84 m (276 troedfedd) yn y man dyfnaf, a 40 m (131 troedfedd) ar gyfartaledd. O ran cyfaint, Llyn Victoria yw nawfed llyn cyfandirol mwyaf y byd, ac mae'n cynnwys tua 2,424 km3 (1.965 × 109 erw⋅ troedfedd) o ddŵr.[4][7]
Yn ddaearegol, mae Llyn Victoria yn gorwedd mewn cafn eitha bas ac mae ganddo ddyfnder (ar ei ddyfnaf) o rhwng 80 ac 84 m (262 a 276 tr) a dyfnder cyfartalog o 40 m (130 tr).[4][7] Mae ei dalgylch yn gorchuddio 169,858 km2 (65,583 metr sgwâr).[8] Mae gan y llyn draethlin, o 7,142 km (4,438 milltir), gydag ynysoedd yn 3.7% o'r hyd hwn.[9] Rhennir ardal y llyn ymhlith tair gwlad: mae Cenia yn meddiannu 6% (4,100 km2 neu 1,600 metr sgwâr), Wganda 45% (31,000 km2 neu 12,000 metr sgwâr), a Tansanïa 49% (33,700 km2 neu 13,000 metr sgwâr).[10]
O Lyn Victoria mae Nîl Wen, un o’r ddwy afon sy’n ffurfio Afon Nîl, yn tarddu.
Mae pysgota yn bwysig yn y llyn, ond mae wedi effeithio gan Ddraenogyn y Nîl, (Lates niloticus) nad yw’n byw yn y llyn yn naturiol. Rhoddwyd y pysgodyn yma yn y llyn am y tro cyntaf ym 1954 i geisio gwella’r pysgota, ynghyd â Tilapia’r Nîl (Oreochromis niloticus). Yn y 1980au cynyddodd nifer Draenogyn y Nil yn aruthrol, ac mae nifer fawr o rywogaethau sy’n frodorol i’r llyn wedi diflannu. Mae'r llyn yn cynnwys llawer o rywogaethau o bysgod nad ydynt ar gael yn unman arall, yn enwedig cichlidau.
Geirdarddiad
Ailenwyd y llyn gan y goresgynwyr gwyn ar ôl Brenhines Victoria o Loegr, yn adroddiadau'r fforiwr John Hanning Speke, y Sais cyntaf i'w ddogfennu. Cyflawnodd Speke hyn ym 1858, tra ar alldaith gyda Richard Francis Burton i ddod o hyd i darddiad Afon Nile.[11][12] Noddwyd yr alldaith hon yn ariannol gan y Gymdeithas Ddaearyddol Frenhinol (y Royal Geographic Society).
Daeareg
Yn ddaearegol, mae Llyn Victoria yn gymharol ifanc: tua 400,000 oed. Fe ffurfiodd pan gafodd afon sy'n llifo tua'r gorllewin ei rwystro gan floc cramennol.[13] Yn ystod ei hanes daearegol, aeth Llyn Victoria trwy newidiadau amrywio o'i iselder bas presennol, hyd at yr hyn a allai fod yn gyfres o lynnoedd llawer llai.[14] Mae samplau o greigiau a gymerwyd o'i wely Llyn Victoria yn dangos iddo sychu'n llwyr o leiaf dair gwaith ers iddo ffurfio.[13] Lake Victoria last dried out about 17,300 years ago, and it refilled 14,700 years ago[15] Mae'n debyg bod y cylchoedd sychu hyn yn gysylltiedig ag oesoedd iâ'r gorffennol, a oedd ar adegau pan fu lleihad mewn dyddodiad, yn fyd-eang. Sychodd y llyn ddiwethaf tua 17,300 o flynyddoedd yn ôl, ac fe ail-lenwodd 14,700 o flynyddoedd yn ôl wrth i'r cyfnod llaith yn Affrica ddechrau.[16]
Materion amgylcheddol
Mae nifer o faterion amgylcheddol yn gysylltiedig â Llyn Victoria a sydd wedi achosi diflaniad llwyr llawer o rywogaethau cichlid endemig, sef yr "enghraifft fwyaf dramatig o ddifodiant a achosir gan bobl o fewn ecosystem".[17]
Pysgod ymledol
Gan ddechrau yn y 1950au, mae llawer o rywogaethau wedi'u cyflwyno i Lyn Victoria lle maent wedi ymledu drwy'r llyn, ac yn brif reswm dros ddifodiant llawer o cichlidau haplochromine endemig. Ymhlith y cyflwyniadau mae sawl tilapias: y frongoch (Coptodon rendalli), y bolgoch (C. zillii), Nil (Oreochromis niloticus) a tilapias smotiau glas (O. leucostictus).[18][19][20] Er bod y rhain wedi cyfrannu at ddifodiant pysgod brodorol trwy achosi newidiadau sylweddol i'r ecosystem, brodorion sydd wedi goroesi ac (yn achos tilapia Nile) o bosibl wedi'u croesrywio â'r tilapias brodorol sydd dan fygythiad mawr, y cyflwyniad enwocaf oedd y Lates niloticus.[18][19][21]
Hyacinth dŵr
Mae'r hyacinth dŵr wedi dod yn brif rywogaeth ymledol ymhlith planhigion Llyn Victoria.
Rhyddhawyd llawer o ddŵr gwastraff heb ei drin (carthffosiaeth) a dŵr ffo amaethyddol a diwydiannol yn uniongyrchol i Lyn Victoria dros y 30 mlynedd diwethaf, sydd wedi cynyddu lefelau maetholion nitrogen a ffosfforws yn y llyn yn fawr "gan sbarduno twf enfawr hyacinth dŵr egsotig, a wladychodd y llyn ar ddiwedd y 1990au ".[22][23]
