Ranelagh

Pentref o'r enw Cullenswood ^[3] ychydig y tu allan i Ddulyn oedd yr ardal yn wreiddiol, wedi'i amgylchynu gan stadau tir. Ar ddydd Llun y Pasg yn 1207, ymosodwyd yma ar grŵp o drigolion Seisnig Dulyn a oedd yn digwydd bod yn dathlu gan ysbeilwyr Gwyddelig o sir Wicklow. Dywedir fod tri chant o bobl wedi eu lladd. ^[4] Yn y 1520au a'r 1530au meddiannwyd Cullenswood gan y teulu de Meones, a oedd hefyd yn berchen, ac yn rhoi eu henw i Meonesrath gerllaw, sef Rathmines bellach.^[5]

Ym mlynyddoedd cynnar Rhyfeloedd Cydffederasiwn Iwerddon (1641–9), roedd yr ardal yn leoliad ysgarmesoedd gan orffen ym Mrwydr Rathmines ym mis Awst 1649. Wedi i'r Gwyddelod uno â'r Brenhinwyr yn erbyn y Seneddwyr, ceisiwyd cymryd Dulyn. Gorchfygwyd eu byddin dan Ormonde, lladdwyd llawer ohonynt, a gelwid y man lle y syrthiasant (yn bennaf rhwng Rathmines a Ranelagh) am amser maith fel y Bloody Fields. ^[6]

Ymgorfforwyd yr ardal yn y ddinas a oedd yn ehangu yn 19g, ac ar ôl hynny bu datblygiad enfawr.^[7] Daeth yr ardal i'w hadnabod fel Ranelagh pan sefydlwyd lleoliad adloniant poblogaidd (sydd bellach yn barc cyhoeddus) tua 1770 a'i enwi'n Ranelagh Gardens ar ôl menter debyg o'r un enw yn Chelsea, Llundain.^[8] Agorwyd y Gerddi ym 1766 gan William Hollister, adeiladwr organau o Lundain. ^[9] (Cafodd y model a'r enw eu copïo mewn dinasoedd eraill hefyd, gan gynnwys Lerpwl, Efrog Newydd a Pharis). ^[10] Adeiladwyd y Gerddi Ranelagh gwreiddiol yn Chelsea ar safle Ranelagh House, cartref Llundain y teulu Jones, a gymerodd eu teitl (Iarll Ranelagh) o diroedd yn Sir Wicklow a oedd yn eiddo i Fiach McHugh O'Byrne^[11] weithiau a ddisgrifiwyd fel Arglwydd Ranelagh, am ei fod yn bennaeth cangen Gabhal Ragnaill o dylwyth O'Byrne. ^[12]

Ym 1785, dim ond dwy flynedd ar ôl yr ehediad gyntaf â chriw mewn hanes, hedfanodd Richard Crosbie yn llwyddiannus mewn balŵn aer poeth o Erddi Ranelagh i Clontarf.^[13] Cafodd 225-mlwyddiant yr ehediad ei goffau gyda hedfan balŵn o'r un gerddi ar 23 Ionawr 2010 er oherwydd tywydd garw ni chodwyd y balŵn.

Yn y 1970au a'r 1980au, prynwyd ardaloedd o Ranelagh gyda'r bwriad o ddatblygu'r safleoedd fel gofod swyddfeydd, yn ystod cyfnod prysur o adeiladu o'r fath yn y ddinas ehangach. Un safle datblygu, a brynwyd ym 1972 gan Fergus Morton, oedd hen iard adeiladwyr ger Athlumney Villas, teras o dai crefftwyr. Cyflogodd Morton Delaney McVeigh a Pike i lunio cynllun ar gyfer dau floc swyddfa mawr ar y safle. Gwerthwyd y safle gyda’r caniatâd cynllunio nifer o weithiau nes iddo gael ei brynu gan Ffederasiwn y Diwydiant Adeiladu, a adeiladodd y blociau swyddfeydd a’u cwblhau ym 1983. ^[14]

Mae'r enw Ranelagh yn berthnasol i lawer o nodweddion daearyddol. Gelwir y darn o ffordd sy'n ymuno â Sandford Road (sy'n dechrau ar gornel Anna Villa) â Ranelagh Road (sy'n dechrau wrth y bont reilffordd) yn Ranelagh neu Ranelagh Village. Enw poplogaidd ar yr holl ardal gyfagos hefyd yn Ranelagh , gan ymestyn o Charlemont Bridge wrth y Gamlas Fawr ym mhen gogleddol Ranelagh Road i lawr i'r gyffordd â Milltown Road ym mhen deheuol Sandford Road, ac o Leeson Street i'r Dwyrain tuag at Rathmines i'r gorllewin. Yng nghanol Ranelagh mae "Ranelagh Triangle", yn lled-swyddogol "the Angle", sef cyffordd Pentref Ranelagh a Ffordd Charleston yn Field's Terrace. Mae bwyty cyfagos "Tribeca" yn cyfeirio at y nodweddion daearyddol hyn (hy, Triangle Below Canal). I'r gogledd o'r Triongl mae "Hill Area" Ranelagh, sef golygfa nofel Lee Dunne, Goodbye to the Hill. Mae Ranelagh yn cynnwys llawer o strydoedd Fictoraidd gwych fel y rhai o amgylch Sgwâr Mount Pleasant.

Mae treflannau Gogledd Ranelagh a De Ranelagh ym mhlwyf sifil San Pedr ac ym marwniaeth Uppercross. Maent yn cael eu ffinio i'r gogledd gan Harcourt Road a Adelaide Road, i'r dwyrain gan Sussex Road a hen ffin afreolaidd oddi yno i Chelmsford Road, i'r de gan Chelmsford Road, Ranelagh Village, Charleston Road, Oakley Road a Dunville Avenue, ac ar y gorllewin ger Beechwood Park, Belgrave Square East, Mountpleasant Avenue Upper, Bessborough Parade, Rathmines Road Lower a Richmond Street South. Mae'r ardal, a elwir heddiw yn Ranelagh, hefyd yn cynnwys rhannau o drefi cyfagos Cullenswood, Sallymount a Milltown. ^[15]

Mae Ranelagh yn ardal etholiadol leol Pembroke ers 2019. Rhwng 2014 a 2019 roedd yn Rathgar-Rathmines LEA a chyn hynny yn Pembroke-Rathmines. Fe'i lleolir yn etholaeth Dáil De Bae Dulyn yn effeithiol o etholiad cyffredinol 2016, De-ddwyrain Dulyn gynt.

Roedd yn rhan o ardal drefol Rathmines a Rathgar, a ddiddymwyd ym 1930.

Mae nifer o ysgolion cynradd ac uwchradd yn yr ardal. Ysgol Bhríde, a sefydlwyd ym 1917, oedd yr gaelscoil (ysgol Wyddeleg) gyntaf yn Iwerddon. ^[16] Lleolir Lios na nÓg, gaelscoil arall, yn Cullenswood House ar Oakley Road, lle sefydlwyd Ysgol St. Enda (Ysgol Éanna) gan Patrick Pearse ym 1908. Hon oedd yr ysgol gyntaf yn Iwerddon lle dysgwyd y disgyblion yn y Wyddeleg a'r Saesneg. Symudodd ysgol St. Enda i Rathfarnham ym 1912 gan adael adeilad yr ysgol, Cullenswood House, yn wag. Ym 1998, symudodd Lios na nÓg i mewn ac aeth yr ysgol o dan adnewyddiad mawr dros y cyfnod 2008-'09.

Mae Ysgol Aml-Enwadol Ranelagh yn ysgol gynradd arall, a sefydlwyd ym mis Medi 1988, ac sydd wedi'i lleoli ar brif Ffordd Ranelagh, yn agos at arhosfan Luas. Mae ar safle hen ysgol genedlaethol St. Columba, a roddwyd i RMDSA, corff hyrwyddo'r ysgol, gan Eglwys Iwerddon. Enillodd yr ysgol nifer o wobrau am bensaernïaeth yr adeilad, a adeiladwyd ar ddiwedd y 1990au.

Mae ysgolion cynradd eraill yn yr ardal yn cynnwys Ysgol Genedlaethol Sandford, sydd wedi'i lleoli'n agos at Goleg Gonzaga. Mae ysgolion uwchradd yn cynnwys Coleg Gonzaga i fechgyn ac Ysgol Sandford Park.

Mae nofel Lee Dunne, Goodbye to the Hill, wedi'i gosod yn Ranelagh.

Mae llun clawr The Pornographer John McGahern o Sgwâr Mount Pleasant.

Ym mis Mawrth 2013, ffilmiodd Lenny Abrahamson, cyfarwyddwr ffilm a theledu Gwyddelig, ran o'i ffilm Frank ar Cowper Gardens a Park Drive o Ranelagh. ^[17]

Ffilmiwyd y ffilm Young Cassidy o 1965, gyda Maggie Smith a Rod Taylor yn serennu, mewn rhannau o Ranelagh. ^[18]

Mae Canolfan Gelfyddydau Ranelagh wedi'i lleoli ar Brif Stryd Ranelagh, ar draws y ffordd o Orsaf Luas. Mae'r ganolfan yn cyflwyno arddangosfeydd gan artistiaid o'r ardal leol a thu hwnt gyda galwadau agored rheolaidd. ^[19] Fel rhan o Ŵyl Gelfyddydau Ranelagh 2021, cafodd ffilmiau byr eu dangos yn y Stella Movie Theatre yng ngwesty Ranelagh, The Devlin Hotel. ^[20]

Wedi'i sefydlu yn 2003, dechreuodd Ranelagh Gaels weithredu'n gystadleuol yn 2004. Daethant ar frig y gynghrair yn Adran 9 yn ddiweddar ac maent bellach yn cystadlu yng Nghynghrair 8, a gradd C ym mhencampwriaeth Swydd Dulyn. Maent yn chwarae eu gemau cartref yn Bushy Park yn Terenure, ac yn hyfforddi yn UCD. Maent wedi dechrau tîm merched yn ddiweddar, a fu’n cystadlu yn y gynghrair yn 2010. Enillodd y Merched Bencampwriaeth Iau E Dulyn yn 2010, y Bencampwriaeth gyntaf i'r clwb ei hennill erioed. ^[21]

Mae gan Linell Werdd Luas ddwy arhosfan yn ardal Ranelagh: Ranelagh (ar Ranelagh Road) a Beechwood (ar Dunville Avenue), a adeiladwyd ar safle hen orsaf reilffordd Ranelagh ar reilffordd Harcourt Street (agorodd yr orsaf fel Ranelagh & Rathmines ar 16 Gorffennaf 1896, cafodd ei ailenwi'n Ranelagh ym 1921 a daeth i ben yn y diwedd ar 1 Ionawr 1959). ^[22]

Mae llwybrau 11 a 18 yn mynd trwy Ranelagh. ^[23]

Roedd cynlluniau cychwynnol ar gyfer Metro Dulyn, Metrolink, yn cynnwys uwchraddio arfaethedig safle Luas presennol Ranelagh i orsaf metro. ^[24] Fodd bynnag, o ganlyniad i borth y twnnel yn cael ei symud i'r de i ychydig i'r gogledd o Beechwood, diweddarwyd y cynlluniau hyn fel na fyddai'r Metro bellach yn stopio yn Ranelagh, gan wasanaethu Charlemont (i'r gogledd o Ranelagh) yn lle hynny. ^[25]

• 
  Lower Cherryfield Avenue, Ranelagh
• 
  Bwytai ar Stryd Fawr Ranelagh
• 
  Tram Luas yng ngorsaf Ranelagh
• 
  Main Street, Ranelagh yn y gaeaf

Mae pobl nodedig sy'n gysylltiedig â Ranelagh yn cynnwys y canlynol:

• Magwyd Wilfrid Brambell (1912-85), actor ffilm a theledu sy'n fwyaf adnabyddus am ei rôl yn y gyfres deledu Brydeinig Steptoe and Son, ar Edenvale Road
• Ganwyd a magwyd Maeve Brennan (1917–93), awdur straeon byrion a newyddiadurwr hir-amser gyda chylchgrawn The New Yorker, yn Ranelagh; gosododd y mwyafrif o'i ffuglen mewn tŷ teras yn seiliedig ar ei chartref yn 48 Cherryfield Avenue ^[26]
• Ganed Robert Briscoe (1894-1969), cyn Arglwydd Faer Dulyn a TD, ar Lower Beechwood Avenue, Ranelagh
• Mae Gerard Byrne (g. 1958), artist Gwyddelig, Argraffiadwr modern, yn byw ac yn arddangos ei waith yn Stiwdio Gerard Byrne, 15 Chelmsford Road, Ranelagh
• Roedd George Campbell (1917-79), peintiwr Gwyddelig ac arlunydd Gwydr Lliw yn byw ar Florence Terrace, Leeson Park Avenue yn y 1960au
• Cafodd Martin Cahill (1949-1994), sef The General, a wnaeth ei yrfa allan o droseddu, ei lofruddio ar Heol Charleston ar y gyffordd ag Oxford Road, Ranelagh ar 18 Awst 1994
• Hazel Chu (g. 1980), Cynghorydd Dinas Dulyn a chyn Arglwydd Faer Dulyn, yn byw yn Ranelagh gyda'i gŵr Patrick Costello, TD a'u merch
• Helen Dillon (g. 1940), un o arddwyr enwocaf Iwerddon, a oedd yn byw ar Sandford Road rhwng 1972 a 2016, yn gweithredu un o erddi mwyaf poblogaidd y wlad
• Ken Doherty (g. 1969), cyn-bencampwr snwcer y byd, yn hanu o’r ardal ac yn arfer ymarfer mewn clwb snwcer lleol, Jason’s (a ddymchwelwyd yn 2012)
• Garret FitzGerald (1926-2011), a oedd yn Taoiseach (Prif Weinidog) Iwerddon ddwywaith yn yr 1980au, ac yn Arweinydd Fine Gael 1977–87, yn byw blynyddoedd olaf ei fywyd yn Anna Villa yn Ranelagh
• Eamon Dunphy (g. 1945), personoliaeth cyfryngau Gwyddelig, darlledwr, awdur, pyndit chwaraeon a chyn bêl-droediwr proffesiynol, yn byw yn Ranelagh
• Ganwyd Eleanor Knott (1886-1975), ysgolhaig Gwyddeleg, yn 2 Sallymount Terrace, lle bu’n byw llawer o’i hoes.
• Ganwyd Seosamh Laoide (1865-1939), ysgolhaig Gwyddeleg yn 7 Annaville Lower yn Ranelagh.
• Mae Nell McCafferty (g. 1944), ymgyrchydd a newyddiadurwr hawliau sifil o Ogledd Iwerddon, wedi byw yn Ranelagh ers blynyddoedd lawer.
• Roedd Seán MacEntee (1889-1984), arweinydd yr IRA, gwleidydd Fianna Fáil a gweinidog y llywodraeth, yn byw yn Marlborough Road
• Roedd Máire Mhac an tSaoi (1922-2021), bardd ac ysgolhaig Gwyddelig nodedig, yn byw yn Marlborough Road
• Michael McDowell (g. 1951), Seneddwr, Cyn- Tánaiste a Gweinidog dros Gyfiawnder ac Arweinydd y Democratiaid Blaengar, yn byw yn Ranelagh, oddi ar y "triongl"
• Eamon Morrissey (g. 1943), actor, a fagwyd yn Ranelagh, yn gyd-ddigwyddiadol yn yr un tŷ â Maeve Brennan, 48 Cherryfield Avenue, ac mae wedi ysgrifennu a pherfformio drama am yr eiddo, "Maeve's House" ^[27]
• Michael Mulcahy (g. 1960), cyn TD Fianna Fáil, yn byw yn ardal Beechwood, Ranelagh.
• Magwyd John Mulholland (g. 1962), golygydd papur newydd y DU The Observer, yn Ranelagh
• Ganwyd Deirdre O'Connor (1951-1999), pensaer, llywydd benywaidd cyntaf Cymdeithas Bensaernïol Iwerddon yn Ranelagh.
• Bu Peadar O'Donnell (1893-1986), gweriniaethwr Gwyddelig a chwyldroadol sosialaidd, yn byw yn 39 Marlborough Road am flynyddoedd lawer.
• Magwyd Maureen O'Hara (1920-2015), actores Hollywood, yn 32 Upper Beechwood Avenue ^[28]
• Bu Brendan O'Reilly (1929-2001), Olympian, sylwebydd RTÉ, newyddiadurwr, canwr, cyfansoddwr caneuon, actor, ac awdur, yn byw yn Ranelagh am flynyddoedd lawer hyd ei farwolaeth.
• Bu Pádraig Pearse (1879-1916) yn byw yn Ranelagh nes iddo symud ei ysgol i Rathfarnham
• Roedd Mary Robinson (1944- ), cyn- Arlywydd Iwerddon ac Uchel Gomisiynydd y Cenhedloedd Unedig, yn byw yn Sandford Road
• Simone Rocha (g. 1986), mae cartref teuluol y dylunydd ffasiwn Gwyddelig yn Ranelagh
• Bu Eamon Ryan (g. 1963), Arweinydd y Blaid Werdd, yn byw yn ardal Ashfield Road am gyfnod.
• Bernie Tormé (1952-2019), gitarydd roc, canwr, cyfansoddwr caneuon
• Roedd Jack B. Yeats (1871-1957), arlunydd Gwyddelig nodedig a brawd WB Yeats, yn byw yn 61 Marlborough Road, Ranelagh