Zaza

Çımeyanê arkaikan (demê veri, antiki) dı nameyê Zaza est biyo. Çımeyanê Akadki, Aramki, Hititki, İbranki, Pekliki, Urartuki û arkaikanê binan dı û tabletê inanê mıxi dı, nuştey And-Antik (Tewrate) dı nameyê Zaza vêreno. Çımeyanê demê miyanêni (Çağo Miyanên) dı aseno ke nameyê Zaza zey ‘Zavzan, Zuzan, Zazan’ vêrdo. Tewr verên nameyê Zaza nuştan ra Kıtabey Bisutun dı verêno. İV serra 552yıne dı demê Qıralê Persi Darius eyaletê İrani Hemedan dı no kıtabe ameyo nuştış. Kıtabe dı letey vistıni dı nameyê mıntıqaya Zazana nusiyeno û a mıntıqa ewro corê Royê Fırati, yani cayê Zazaistani mocnena. Zazay ewro zi naca dı cıwiyenê.^[14]

Welatê Zazayan hetê iqtısadi ra quwetın û avêrşiyaye niyo. A ri ra, xeylê dewıcan dewê xo caverday (terk kerdi), barkerd şi ğeribiye. Feqet politika dewlete heni kewta thamaranê şari ke, metropolanê Tırkiya (Estamol, Anqara, İzmir, Bursa, Adana) de bo, Ewropa (Almanya, Fransa, İsweç (Swêd)) de bo, bilxasa şaro Zazao Elewi zıwanê xo rê bi xam û kewt düri, domanê qıci Zazaki nêmusay. Mıllet kewt halo henên ke, pil û qıci nêşikiyay zıwanê ma û piyê xo ra yewbini de, merdumanê xo de qısey bıkerê.

Zazaistan

Zazaistan yew mıntıqa coğrafiya ke Zazay tede zafêrê, yani hetê nıfusi ra parçey gırdi vırazenê. Hetê coğrafya ra Zazaistan rocvetış û zımey rocvetışê verocê nêmadey Anadoliye de ca gêno.

Gorey Dr. Zılfi Selcani, nuştey xo Averşiyayışê Tarixê Zıwanê Zazaki ra, perra 114-115 de yew xeritay Zazaistani esta. Gorey ey Zazaistan be xo, wılayetanê Erzıngan, Xarpêt û Dersım (pêro piya), Urfa, Malatya, Sêwaz, Bitlis, Çewlıg, Erzurum, Diyarbekır û Muşi (lete be lete) gêno xo miyan.

Namey Zazaistani zi tewr veri Ebubekir Pamukçuy eşto ver, vıraşto. Gorey Pamukçuy hem Tırki hem zi Kurdi Zaza red kenê, qebul nêkenê. Coka zi herunda Kurdıstani, gani Zazay caê xo rê bıvacê Zazaistan.

Dinê şarê Zazay İslam û Elewiyo. Hetê mezhebi ya ki itıqadi ra letey şarê Zazayanê zımey ke Elewiyo, leto bin ki veroc û merkez de Sunniyo. Şarê Zazayan miyan de Hermeni û Suryaniy estê ke Zazaki qısey kenê, labelê ya itıqadê xo nêvurnao ya ki tenya kamiya cı menda.

• İslamo Sunni; itıqadê Zazayanê Sunniyan be Henefiyan û Şefiyan ra mıteşekılo.
• Elewi; itıqadê Zazayanê Elewiyan ra yeno pêra. Elewitina Zazayan de xeylê unsurê dinê tebieti estê, zey kultê ziyar û diyaran, mılaketi, bımbarekiya roc û çem û adır û awe, kultê Xızıri uçb.

Zıwanê Zazayan Zazakiyo û aidê zıwananê İrankiyano, yew zıwanê do İrankiyo zımeo rocawano. Zıwananê Farski, Beluçki, Goranki, Sengserki, Mazenderanki, Talışki û Gileki ra nezdiyo. Mıntıqay Mezopotamya Zımey û Anatoliye de texminen 4-6 milyon insani Zazaki qısey kenê (qali kenê).

Zazay hetê folklor û kulturi ra şaranê İrankiyê binan ra nezdiyê, nê mıletan miyan de xeylê çiy kewtê têmiyan. Zazayan tarix de heyato feodal ramıto, dewan de cıwiyê, cıte kerda û wayirê naxıran biyê. Tayê werê Zazayan babıko, bıcıke, zerveti, keşkaw, helisa, malez, patila, pêsare, şir, bıcıka qatqatıne, çhebelek, dogma, serun, totur aw, mawsta, çırvila û ê binê.

Zazayan miyan de enê roşani yenê firazkerdış:

• Roşanê Remezani
• Roşanê Qurbani
• Kormışkan
• Hawtemal
  • Hawtemalo Pil
  • Hawtemalo Qıc
• Qereçarseme
• Newê Marti
• Gağand
• Rocê Xızıri
• Rocê İmamu

Muzik

Enstrumanan ra thembur, curre, keman, qırnata, dağule, zurna, thıpıke (tef) uêb. amêne cınıtene. Şüare, lawıke/deyre , hewaê kay (muzikê veyvey), dêse (ilahi) muzikê şari de zaf caê de mıqerremi gênê-pê u tarixê muzikê şarê Zazay de zaf muhımê. Muzikê Zazayio nıkaên reşto standardanê muzikê dınya.

Edebiyatê Zazayan de vinayışê eserê tewr khani serra 1798ıne de biyo terefê İsa Beg bin Alīyi ra serra 1798ıne de nusiyo. Serra 1892de Ehmedê Xasi, serra 1903 de Usman Efendiyo Babıc mewlid nuşto. Serra 1980ıne ra dıme Ewropa u Tırkiya de zaf pêseroki û dokumanê Zazaki veciyayi.

• Portalê Zazayan
• ZazaDer Archived 2020-05-13 at the Wayback Machine
• Gıreyê pelgunê Zıwan û Zagonê Zazayan Archived 2009-10-25 at the Wayback Machine
• Enstituyê Zazaki
• Eşira Azan